Chapter 20

स्तुतयः

How to contribute

Please checkout the repo
Naming convention for the branches - feature/
-
-
-to-
-
If you are working on verses 11 and 12 of verses of Shivamahimna stotram in telugu the branch name could be: feature/shivamhimna-tel-11-to-12-sarmaks
If you are working on verse 25 of verses of Shivamahimna stotram in samskrtuam the branch name could be: feature/shivamhimna-sam-25-sarmaks
Sample commit messages:
- “ex: feat: Completed telugu shivamhimna verses 11 and 12”

Chapter 20

शिवमहिम्नःस्तोत्रम्

Chapter 10

संस्कृतम्

This stotra was taught by Sri. Prem Rallabandi mahodaya from Samskrutabharati USA as part of Prodha Shikhanam Nov-Dec of 2023.

How to contribute

To get the text from images/pdf refer to how to ocr

Instructions for all the sections within for each verse were described below.

1. अन्वयः प्रतिपदार्थः च

Please refer to Notes by Sri. Prem Rallabandi mahodaya.
Add word-by-word meaning and anvaya

2. छन्दः

Drop the verse in a chandas detection tool determine the chandas
If chandas is not already documented write down the chandas properties in chandas section and add a link

3. मधुसूदनसरस्वतीव्याक्या

Refer to मधुसूदनसरस्वतीस्वामिनां टीका add the vyakhya here

4. संस्कृतपद्याऽनुवादः

Refer to WithSixCommentaries Chowkhamba 1924. Go to the end of samskruta teeka for the given verse.

Reference:

मूलमात्रम्

शिवमहिम्नःस्तोत्रम्

महिम्नः पारं ते परमविदुषो यद्यसदृशी
स्तुतिर्ब्रह्मादीनामपि तदवसन्नास्त्वयि गिरः ।
अथाऽवाच्यः सर्वः स्वमतिपरिणामावधि गृणन्
ममाप्येष स्तोत्रे हर! निरपवादः परिकरः ॥ १॥

अतीतः पन्थानं तव च महिमा वाङ्मनसयोर्
अतद्व्यावृत्त्या यं चकितमभिधत्ते श्रुतिरपि ।
स कस्य स्तोतव्यः कतिविधगुणः कस्य विषयः
पदे त्वर्वाचीने पतति न मनः कस्य न वचः ॥ २॥

मधुस्फीता वाचः परमममृतं निर्मितवतः
तव ब्रह्मन् ! किं वागपि सुरगुरोर्विस्मयपदम् ।
मम त्वेतां वाणीं गुणकथनपुण्येन भवतः
पुनामीत्यर्थेऽस्मिन् पुरमथन ! बुद्धिर्व्यवसिता ॥ ३॥

तवैश्वर्यं यत्तज्जगदुदयरक्षाप्रलयकृत्
त्रयीवस्तु व्यस्तं तिसृषु गुणभिन्नासु तनुषु ।
अभव्यानामस्मिन् वरद ! रमणीयामरमणीं
विहन्तुं व्याक्रोशीं विदधत इहैके जडधियः ॥ ४॥

किमीहः किङ्कायः स खलु किमुपायस्त्रिभुवनं
किमाधारो धाता सृजति किमुपादान इति च ।
अतर्क्यैश्वर्ये त्वय्यनवसरदुःस्थो हतधियः
कुतर्कोऽयं कांश्चिन् मुखरयति मोहाय जगतः ॥ ५॥

अजन्मानो लोकाः किमवयववन्तोऽपि जगताम्
अधिष्ठातारं किं भवविधिरनादृत्य भवति ।
अनीशो वा कुर्याद् भुवनजनने कः परिकरो
यतो मन्दास्त्वां प्रत्यमरवर ! संशेरत इमे ॥ ६ ॥

त्रयी साङ्ख्यं योगः पशुपतिमतं वैष्णवमिति
प्रभिन्ने प्रस्थाने परमिदमदः पथ्यमिति च ।
रुचीनां वैचित्र्यादृजुकुटिलनानापथजुषां
नृणामेको गम्यस्त्वमसि पयसामर्णव इव ॥ ७ ॥

महोक्षः खट्वाङ्गं परशुरजिनं भस्म फणिनः
कपालं चेतीयत्तव वरद तन्त्रोपकरणम् ।
सुरास्तां तामृद्धिं दधति तु भवद्भ्रूप्रणिहितां
न हि स्वात्मारामं विषयमृगतृष्णा भ्रमयति ॥ ८ ॥

ध्रुवं कश्चित् सर्वं सकलमपरस्त्वध्रुवमिदं
परो ध्रौव्याऽध्रौव्ये जगति गदति व्यस्तविषये ।
समस्तेऽप्येतस्मिन् पुरमथन तैर्विस्मित इव
स्तुवन् जिह्रेमि त्वां न खलु ननु धृष्टा मुखरता ॥ ९॥

तवैश्वर्यं यत्नाद् यदुपरि विरिञ्चिर्हरिरधः
परिच्छेत्तुं यातावनलमनलस्कन्धवपुषः ।
ततो भक्तिश्रद्धाभरगुरुगृणद्भ्यां गिरिश यत्
स्वयं तस्थे ताभ्यां तव किमनुवृत्तिर्न फलति ॥ १०॥

अयत्नादासाद्य त्रिभुवनमवैरव्यतिकरं
दशास्यो यद्बाहूनभृत रणकण्डू-परवशान् ।
शिरःपद्मश्रेणी-रचितचरणाम्भोरुह-बलेः
स्थिरायास्त्वद्भक्तेस्त्रिपुरहर विस्फूर्जितमिदम् ॥ ११॥

अमुष्य त्वत्सेवासमधिगतसारं भुजवनं
बलात् कैलासेऽपि त्वदधिवसतौ विक्रमयतः ।
अलभ्या पातालेऽप्यलसचलिताङ्गुष्ठशिरसि
प्रतिष्ठा त्वय्यासीद् ध्रुवमुपचितो मुह्यति खलः ॥ १२॥

यदृद्धिं सुत्राम्णो वरद परमोच्चैरपि सतीम्
अधश्चक्रे बाणः परिजनविधेयत्रिभुवनः ।
न तच्चित्रं तस्मिन् वरिवसितरि त्वच्चरणयोः
न कस्याप्युन्नत्यै भवति शिरसस्त्वय्यवनतिः ॥ १३॥

अकाण्ड-ब्रह्माण्ड-क्षयचकित-देवासुरकृपा-
विधेयस्याऽऽसीद् यस्त्रिनयन विषं संहृतवतः ।
स कल्माषः कण्ठे तव न कुरुते न श्रियमहो
विकारोऽपि श्लाघ्यो भुवनभयभङ्गव्यसनिनः ॥ १४॥

असिद्धार्था नैव क्वचिदपि सदेवासुरनरे
निवर्तन्ते नित्यं जगति जयिनो यस्य विशिखाः ।
स पश्यन्नीश त्वामितरसुरसाधारणमभूत्
स्मरः स्मर्तव्यात्मा न हि वशिषु पथ्यः परिभवः ॥ १५॥

मही पादाघाताद् व्रजति सहसा संशयपदं
पदं विष्णोर्भ्राम्यद्भुजपरिघरुग्णग्रहगणम् ।
मुहुर्द्यौर्दौस्थ्यं यात्यनिभृतजटाताडिततटा
जगद्रक्षायै त्वं नटसि ननु वामैव विभुता ॥ १६॥

वियद्व्यापी तारा-गण-गुणित-फेनोद्गम-रुचिः
प्रवाहो वारां यः पृषतलघुदृष्टः शिरसि ते ।
जगद्द्वीपाकारं जलधिवलयं तेन कृतमित्-
यनेनैवोन्नेयं धृतमहिम दिव्यं तव वपुः ॥ १७॥

रथः क्षोणी यन्ता शतधृतिरगेन्द्रो धनुरथो
रथाङ्गे चन्द्रार्कौ रथचरणपाणिः शर इति ।
दिधक्षोस्ते कोऽयं त्रिपुरतृणमाडम्बरविधिर्
विधेयैः क्रीडन्त्यो न खलु परतन्त्राः प्रभुधियः ॥ १८॥

हरिस्ते साहस्रं कमलबलिमाधाय पदयोर्
यदेकोने तस्मिन् निजमुदहरन्नेत्रकमलम् ।
गतो भक्त्युद्रेकः परिणतिमसौ चक्रवपुषा
त्रयाणां रक्षायै त्रिपुरहर जागर्ति जगताम् ॥ १९॥

क्रतौ सुप्ते जाग्रत् त्वमसि फलयोगे क्रतुमतां
क्व कर्म प्रध्वस्तं फलति पुरुषाराधनमृते।
अतस्त्वां सम्प्रेक्ष्य क्रतुषु फलदानप्रतिभुवं
श्रुतौ श्रद्धां बद्ध्वा दृढपरिकरः कर्मसु जनः ॥ २०॥

क्रियादक्षो दक्षः क्रतुपतिरधीशस्तनुभृताम्
ऋषीणामार्त्विज्यं शरणद सदस्याः सुरगणाः ।
क्रतुभ्रंशस्त्वत्तः क्रतुफलविधानव्यसनिनः
ध्रुवं कर्तुः श्रद्धाविधुरमभिचाराय हि मखाः ॥ २१॥

प्रजानाथं नाथ प्रसभमभिकं स्वां दुहितरं
गतं रोहिद्भूतां रिरमयिषुमृष्यस्य वपुषा ।
धनुष्पाणेर्यातं दिवमपि सपत्राकृतममुं
त्रसन्तं तेऽद्यापि त्यजति न मृगव्याधरभसः ॥ २२॥

स्वलावण्याशंसाधृतधनुषमह्नाय तृणवत्
पुरः प्लुष्टं दृष्ट्वा पुरमथन पुष्पायुधमपि।
यदि स्त्रैणं देवी यमनिरत देहार्धघटनाद्
अवैति त्वामद्धा बत वरद मुग्धा युवतयः ॥ २३॥

श्मशानेष्वाक्रीडा स्मरहर पिशाचाः सहचराः
चिताभस्मालेपः स्रगपि नृकरोटीपरिकरः ।
अमङ्गल्यं शीलं तव भवतु नामैवमखिलं
तथापि स्मर्तॄणां वरद परमं मङ्गलमसि ॥ २४॥

मनः प्रत्यक्चित्ते सविधमवधायात्तमरुतः
प्रहृष्यद्रोमाणः प्रमद-सलिलोत्सङ्गितदृशः ।
यदालोक्याह्लादं ह्रद इव निमज्यामृतमये
दधत्यन्तस्तत्त्वं किमपि यमिनस्तत् किल भवान् ॥ २५॥

त्वमर्कस्त्वं सोमस्त्वमसि पवनस्त्वं हुतवहस्
त्वमापस्त्वं व्योम त्वमु धरणिरात्मा त्वमिति च।
परिच्छिन्नामेवं त्वयि परिणता बिभ्रतु गिरं
न विद्मस्तत्तत्त्वं वयमिह तु यत् त्वं न भवसि॥ २६॥

त्रयीं तिस्रो वृत्तीस्त्रिभुवनमथो त्रीनपि सुरान्
अकाराद्यैर्वर्णैस्त्रिभिरभिदधत् तीर्णविकृति ।
तुरीयं ते धाम ध्वनिभिरवरुन्धानमणुभिः
समस्तं व्यस्तं त्वां शरणद गृणात्योमिति पदम् ॥ २७॥

भवः शर्वो रुद्रः पशुपतिरथोग्रः सहमहान्
तथा भीमेशानाविति यदभिधानाष्टकमिदम् ।
अमुष्मिन् प्रत्येकं प्रविचरति देव श्रुतिरपि
प्रियायास्मै धाम्ने प्रणिहितनमस्योऽस्मि भवते ॥ २८॥

नमो नेदिष्ठाय प्रियदव दविष्ठाय च नमो
नमः क्षोदिष्ठाय स्मरहर महिष्ठाय च नमः ।
नमो वर्षिष्ठाय त्रिनयन यविष्ठाय च नमो
नमः सर्वस्मै ते तदिदमितिसर्वाय च नमः ॥ २९॥

बहलरजसे विश्वोत्पत्तौ भवाय नमोनमः
प्रबलतमसे तत्संहारे हराय नमोनमः।
जनसुखकृते सत्त्वोद्रिक्तौ मृडाय नमोनमः
प्रमहसि पदे निस्त्रैगुण्ये शिवाय नमोनमः॥ ३०॥

कृशपरिणति चेतः क्लेशवश्यं क्व चेदं
क्व च तव गुणसीमोल्लङ्घिनी शश्वदृद्धिः ।
इति चकितममन्दीकृत्य मां भक्तिराधाद्
वरद चरणयोस्ते वाक्य-पुष्पोपहारम् ॥ ३१॥

असितगिरिसमं स्यात् कज्जलं सिन्धुपात्रे
सुरतरुवरशाखा लेखनी पत्रमुर्वी।
लिखति यदि गृहीत्वा शारदा सर्वकालं
तदपि तव गुणानामीश पारं न याति॥ ३२॥

असुरसुरमुनीन्द्रैरर्चितस्येन्दुमौलेर्
ग्रथितगुणमहिम्नो निर्गुणस्येश्वरस्य ।
सकलगणवरिष्ठः पुष्पदन्ताभिधानो
रुचिरमलघुवृत्तैः स्तोत्रमेतच्चकार ॥ ३३॥

अहरहरनवद्यं धूर्जटेः स्तोत्रमेतत्
पठति परमभक्त्या शुद्धचित्तः पुमान् यः ।
स भवति शिवलोके रुद्रतुल्यस्तथाऽत्र
प्रचुरतरधनायुः पुत्रवान् कीर्तिमांश्च ॥ ३४॥

महेशान्नापरो देवो महिम्नो नापरा स्तुतिः ।
अघोरान्नापरो मन्त्रो नास्ति तत्त्वं गुरोः परम् ॥ ३५॥

दीक्षा दानं तपस्तीर्थं ज्ञानं यागादिकाः क्रियाः ।
महिम्नःस्तवपाठस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥ ३६॥

कुसुमदशननामा सर्वगन्धर्वराजः
शिशुशशिधरमौलेर्देवदेवस्य दासः ।
स खलु निजमहिम्नो भ्रष्ट एवास्य रोषात्
स्तवनमिदमकार्षीद् दिव्यदिव्यं महिम्नः ॥ ३७॥

सुरवरमुनिपूज्यं स्वर्गमोक्षैकहेतुं
पठति यदि मनुष्यः प्राञ्जलिर्नान्यचेताः ।
व्रजति शिवसमीपं किन्नरैः स्तूयमानः
स्तवनमिदममोघं पुष्पदन्तप्रणीतम् ॥ ३८॥

आसमाप्तमिदं स्तोत्रं पुण्यं गन्धर्वभाषितम् ।
अनौपम्यं मनोहारि शिवमीश्वरवर्णनम् ॥ ३९॥

इत्येषा वाङ्मयी पूजा श्रीमच्छङ्करपादयोः ।
अर्पिता तेन देवेशः प्रीयतां मे सदाशिवः ॥ ४०॥

तव तत्त्वं न जानामि कीदृशोऽसि महेश्वर ।
यादृशोऽसि महादेव तादृशाय नमो नमः ॥ ४१॥

एककालं द्विकालं वा त्रिकालं यः पठेन्नरः ।
सर्वपापविनिर्मुक्तः शिवलोके महीयते ॥ ४२॥

श्रीपुष्पदन्तमुख-पङ्कजनिर्गतेन
स्तोत्रेण किल्बिषहरेण हरप्रियेण ।
कण्ठस्थितेन पठितेन समाहितेन
सुप्रीणितो भवति भूतपतिर्महेशः ॥ ४३॥

॥ इति श्रीपुष्पदन्तविरचितं शिवमहिम्नःस्तोत्रं समाप्तम्॥

यदक्षरपदभ्रष्टं मात्राहीनन्तु यद्भवेत् ।
तत्सर्वं क्षम्यतां देव महेश्वर नमोऽस्तु ते ॥

श्रीगुरुभ्यो नमः । सर्वं श्रीकृष्णचरणारविन्दार्पणमस्तु ।

1. महिम्नः पारं ते

(प्रथमार्धे सर्वस्तुतीनाम् अयोग्यत्वं प्रतिपाद्य परमेश्वरस्य अनन्तत्वम् अग्राह्यत्वं च सूचितम् । उत्तरार्धे पुनः सर्वस्तुतीनां योग्यत्वं समर्थनीयत्वं च सूचयित्वा कविः स्वकुशलताम् अमोघां दर्शयति ।)

अन्वयः प्रतिपदार्थः च

हर! ते (तव) महिम्नः (विभूत्याः) परं पारम् (अवधिम्) (अतिक्रम्य गन्तुम्) अविदुषः (अजानतः अज्ञस्य) स्तुतिः यदि असदृशी (अनुचिता अयोग्या असमर्था वा) (भवति) तद् (तर्हि) ब्रह्मादीनामपि गिरः (वचांसि) त्वयि (त्वद्विषये) अवसन्नाः (अशक्ताः) । अथ (पक्षान्तरे) स्वमतिपरिणामावधि¹ (निजबुद्धिविस्तारं यावत्; स्वमनीषायाः विषयग्रहणशक्तिम् अनु) गृणन् ² (कीर्तयन्) सर्वः अवाच्यः (अनिन्द्यः) । (अतः) मम अपि स्तोत्रे (स्तुतौ) एषः परिकरः³ (आरम्भः, प्रयत्नः) निरपवादः (न आक्षेपार्हः ; सः अनिन्द्यः एव ) ।

साहित्यविषयाः

छन्दः - शिखरिणी

मधुसूदनसरस्वतीव्याक्या

विश्वेश्वरं गुरुं नत्वा महिम्नाख्यस्तुतेरयम् ।
पूर्वाचार्यकृत व्याख्यासंग्रहः क्रियते मया ॥ १ ॥

एवं किलोपाख्यायते— कश्चित्किल गन्धर्वराजः कस्यचिद्राज्ञः प्रतिदिनं प्रमदावनकुसुमानि हरन्नासीत् । तज्ज्ञानाय शिवनिर्माल्य- लङ्घनेन मत्पुष्पचौरस्यान्तर्धानादिका सर्वापि शक्तिर्विनयतीत्य- भिप्रायेण राज्ञा शिवनिर्माल्यं पथि निक्षिप्तम् । तदप्रतिसंधाय च गन्धर्वराजस्तत्र प्रविशन्नेव कुण्ठितशक्तिर्बभूव । ततश्च शिवनिर्मा- ल्योलङ्घनेनैव ममैतादृशं वैक्लव्यमिति प्रणिधानेन विदित्वा परमका रुणिकं भगवन्तं सर्वकामदं तमेव तुष्टाव ।

ननु स्तुतिर्नाम गुणकथनं, तच्च गुणज्ञानाधीनम्, अज्ञातस्य तस्य कथनासंभवात् तथाच भगवतो गुणानामनन्तत्वेन ज्ञातुमशक्यत्वात्कथं तत्कथनरूपा स्तुतिरनुरूपा भवेत्, अननुरूपकथनं चोपहासायैवेति या शङ्का तदपनोदव्याजेन स्वस्यानौद्धत्यं दर्शयन्नेव भगवन्तं स्तोतुमारभते-

*महिम्नः पारमिति । हे हर, सर्वाणि दुःखानि हरतीति हरः । योग्यं संबोधनम् । सर्वदुःखहरत्वेनैव प्रसिद्धोऽसि, न मम दुःखहरणे पृथग्व्यापारं करिष्यसीत्यभिप्रायः । हे सर्वदुःखहर, ते तब महिम्नः परं पारमवधिमविदुषः एतावानेव महिमेतीयत्तयाऽजानतः । कर्तृत्व- संबन्धे षष्ठी । अजानत्कर्तृका स्तुतिर्यद्यसदृश्यननुरूपा । अयोग्येति- यावत् ।
तत्तर्हि ब्रह्मादीनां सर्वज्ञानामपि गुणकथनरूपा गिरस्त्वयि - विषयेऽवसन्नाः। अयोग्या एवेत्यर्थः । तैरपीयत्तयाऽज्ञानात् इयत्ता- या असत्त्वेन तदज्ञाने सार्वश्यव्याघातोऽपि न । सन्मात्रविषयत्वात्सर्वशत्वस्य । अन्यथा भ्रान्तत्वप्रसङ्गात् ।
तथाच श्रीभागवते - विष्णोर्नु वीर्यगणनां कतमोऽर्हतीह यः पार्थिवान्यपि कविर्विममे रजांसि’ इति । अथेति पक्षान्तरे । यद्येवं ब्रूषे तर्हि स्वमतिपरिणामावधि स्वस्य मतिपरिणामो बुद्धिविषयता स एवावधिर्यत्रेति क्रियाविशेषणम् । स्वबुद्ध्या यावद्विषयीकृतं तावद्गृणन् वाक्सृष्टिसाफल्याय कथयम्सर्वेऽपि स्तोताऽवाच्योऽनुपालम्भनीयः । ‘सा वाग्यया तस्य गुणान्गृणीते करौ च तत्कर्मकरो मनश्च । जिह्वाऽसती दादुरिकेव सूत न चोपगायत्युरुगायगाथाः’ इति च श्री भागवतवचनात् । तर्हि ‘नभः पतन्त्यात्मसमं पतत्रिणः’ इति न्यायेन ममाप्येष परिकर आरम्भः स्तोत्रे स्तोत्रविषये निरपवादोऽखण्डनीयः । स्वबुद्ध्यनुसारेण योग्य इत्यर्थः । प्रथमार्धेन स्तुतिनिराकरणव्याजेन सर्वदुरधिगममहिमत्वरूपा महती स्तुतिः कृता, उत्तरार्धेन स्तुतिसमाधानव्याजेन सर्वा स्तुतिरनुरूपेति महत्कौशलम् ॥ अन्यच्च गन्धर्वराजस्य महाकुशलस्वादेकेनैव श्लोकेन यथाश्रुति वक्ररीत्या च हरिशंकरयोः स्तुतिस्तयोरभेदज्ञानायाभिप्रेता तत्र हरपक्षे यथाश्रुति व्याख्यातं, हरिपक्षेऽपि तदेव योजनीयम् । संबोधनपदं तु अहरेति । हरतीति हरः संहर्ता तद्विरुद्धोऽहरः । पालयितेत्यर्थः । अथवाऽहः अहो परम परा मा लक्ष्मीर्यस्येति तथा हे लक्ष्मीपते । लक्ष्मीपतित्वान्ममालक्ष्मी स्वत एव नाशयिष्यसीति योग्यं संबोधनम् । यदि ते महिम्नः त्वन्महिमसंव- न्धिनी त्वन्माहमविषया स्तुतिः । गिरो महिम्न इति योजनापेक्षया ते स्तुतिरित्येव समीचीनम्, तत्तर्हि अवसन्नाऽल्पा असदृश्यननुरूपा- प्यस्तु, नत्वन्यदेवतानामनल्पाऽनुरूपापि । अत्र हेतुगर्भ विशेषणम् । तव कीदृशस्य । ब्रह्मादीनां स्तावकानां गिरः स्तुतिरूपायाः पारं विदुषः । स्तोतुः श्रमं स्तुतेर्गुणदोषौ च जानत इत्यर्थः । सर्वदेवस्तुत्य- त्वेन निरतिशय सार्वश्येन च तवैव सर्वोत्कृष्टत्वादित्यभिप्रायः । स्तुतिफलं दर्शयन् स्वस्य विनयातिशयं दर्शयितुमाह । अथ स्वं त्वां अति- परिणामावधि अतिक्रान्तो बुद्धिपरिपाकावधिः सीमा यत्र तादृशं यथा स्यात्तथा स्वशक्तिमतिक्रम्यापि गृणन्स्तुवन् सर्वोऽपि जनः अ वाच्य आभिमुख्येन वाच्यः । संभाषणीयस्त्वयेत्यर्थः । यस्मादेवं स- वथैवानुगृह्यते त्वया स्तोता अत एव ममापि स्तोत्रे स्तुतिकर्त्रे एप परिकरो नमस्कारादिप्रबन्धः । कीदृशः । अनिरपवादः न विद्यतेऽतिशयेनापवादो दूषणं यस्मात्स तथा । अहरिति वीप्सनीयम् । अहरहः सर्वदेत्यर्थः । यद्विषयकस्तुति कर्तृत्वेनान्योऽपि सर्वदा नमस्यः किमु वक्तव्यं स सर्वदा सर्वेषां नमस्यतरो भवतीति भगवति रत्यतिशयो व्यज्यते । एवं यस्यायोग्यापि स्तुतिः सान्निध्यफला तस्य योग्या स्तुतिः किं वा न फलिष्यतीति ध्वनितम् । हरपक्षेऽप्येवम् । तत्र प रम श्रेष्ठेति संबोधनम् ॥ १ ॥

संस्कृत पद्याऽनुवादः

भवन्महिम्नोऽन्तमजानतस्स्या, त्तवानुरूपा कथ मीश ! ते स्तुतिः ।
यतो विरिञ्चादिकदेवतानां, गिरोऽवसन्ना विषये त्वदीये ॥
अथ स्वबुद्धे विभवानुसार, वदन् न कश्चित्किदोष /(परिनिन्दनीयः)
प्रारम्भ एषोऽस्तु ततोऽपवादे, हनस्स्तुतौ मे हर ! सर्वथैव ॥ १ ॥

“नभः पतन्त्यात्मसमं पतत्रिणः” इति न्यायेन – पक्षिणः यावच्छक्ति गगने उत्पतन्ति उड्डयन्ते वा इति अर्थः ↩︎
गॄ gr̥̄ I. 9 P. (गृणाति, गूर्ण) 1 To utter a sound, call out, invoke; नामापि नाम गृणताममृतत्वाय कल्पताम् Mv.7.15. -2 To announce, speak, utter, proclaim; ब्रह्मर्षिभिः परं ब्रह्म गृण- द्भिरुपतस्थिरे R.10.63. -3 To relate, promulgate. -4 To praise. extol; केचिद्भीताः प्राञ्जलयो गृणन्ति Bg.11.21; Bk.8.77. With अनु to encourage; गृणद्भ्योऽनुगृणन्त्यन्ये Bk.8.77. -II. 6 P. (गिरति or गिलति) 1 To swallow, devour, eat up. -2 To send forth, pour out, spit out, or eject, from the mouth. With अव (Ātm.) to eat, devour; तथावगिरमाणैश्च पिशाचैर्मांसशोणितम् Bk.8.30. -III 10 Ā. (गारयते) 1 To make known, relate. -2 To teach. ↩︎
परिकरः 1 Retinue, train, attendants, followers. -2 A multitude, collection, crowd; संध्याकृष्टावशिष्टस्वकर- परिकरस्पृष्टहेमारपङ्क्तिः Ratn.3.5. -3 A beginning, commencement; गतानामारम्भः किसलयितलीलापरिकरः Bh.1.6. -4 A girth, waist-band, cloth worn round the loins; अहिपरिकरभाजः Śi.4.65; परिकरं बन्ध् or कृ ’to gird up one’s loins, to make oneself ready, prepare oneself for any action’; बध्नन् सवेगं परिकरम् K.170; कृतपरिकरः कर्मसु जनः Śivamahimna 20; कृतपरिकरस्य भवादृशस्य त्रैलोक्यमपि न क्षमं परिपन्थीभवितुम् Ve.3; G. L.47; बद्धो मानपरिग्रहे परिकरः सिद्धिस्तु दैवे स्थिता Amaru.97; U.5.12. -5 A sofa. -6 (in Rhet.) N. of a figure of speech which consists in the use of significant epithets; विशेषणैर्यत् साकूतैरुक्तिः परिकरस्तु सः K. P.10; e. g. सुधांशुकलितोत्तंसस्तापं हरतु वः शिवः Chandr.5.59. -7 (In dramaturgy) Covet or indirect intimation of coming events in the plot or a drama, the germ or the बीज q. v; see S. D.340. -8 Judgment. -9 A helper, colleague, co-worker. ↩︎

2.अतीतः पन्थानं तव

अन्वयः प्रतिपदार्थः च

तव महिमा (प्रभावः) वाङ्मनसयोः (वचोबुद्द्योः) पन्थानम् (मार्गम्) अतीतः (अतिवर्ती) (यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह” इति श्रुतिः) ।

श्रुतिः (वेदः अपौरुषेयः चेद्) अपि यम् (देवम्) अतद्वावृत्त्या (“न तद्” = अतद् । <“सर्वं खल्विदं ब्रह्म” इति सर्वशब्देन सगुणपक्षे अभेदप्रतिपादनम् । “नेति नेति” इति निर्गुणपक्षे च ) चकितम् (भीतभीतम्) अभिधत्ते (तात्पर्येण कथयति) ।

सः (देवः) कस्य स्तोतव्यः (केन स्तोतुं शक्यः) ।
कतिविधगुणः (सगुणपक्षे अनन्तगुणयुक्तः किलेति भावः ) ।
कस्य विषयः (निर्गुणपक्षे न केनचिद् इन्द्रियेण ग्राह्यः इति भावः) ।

तु (परन्तु) अर्वाचीने पदे (नवीने स्थाने – भक्तानुकम्पया स्वीकृते शिवरूपे ) वचः (वाक्) न पतति ? मनः (न पतति ) ? (सर्वेषामपि मनुष्याणां वचांसि मनांसि च आकर्षति शिवमहिमा इति भावः।)

साहित्यविषयाः

छन्दः - शिखरिणी

मधुसूदनसरस्वतीव्याक्या

अतीतेति । पूर्वोक्तं संबोधनमार्वतनीयम् । तव महिमा सगुणो निर्गुणश्च वाङ्मनसयोः पन्थानं विषयत्वमतीतोऽतिक्रान्तः । चशब्दोऽवधारणे । अतीत एवेत्यर्थः । अनन्तत्वान्निर्धर्मकत्वाच्च । तथाच श्रुतिः ‘यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह’ इति । वागविषयत्वे तत्र श्रुतेः प्रामाण्यं न स्यादित्याशङ्कयाह । यं श्रुतिरप्यपौरुषेय्यपि वेदवाणी चकितं भीतं यथा स्यात्तथा अभिधत्ते तात्पर्येण प्रतिपादयति । सगुणपक्षे किंचिदप्ययुक्तं मा भूदिति निर्गुणपक्षे तु स्वप्रकाशस्यान्याधीनप्रकाशता मा भूदिति भयम् । केन प्रकारेण । अतद्यावृत्त्या सगुणपक्षे न तद्यावृत्तिरतयावृत्तिस्तया । अभेदेनेत्यर्थः । ‘सर्वं खल्विदं ब्रह्म’ ‘सर्वकर्मा सर्वकामः’ इत्यादिना सर्वभेदेनैव भगवन्तं प्रतिपादयति न त्वेकैकशो महिमानं वदतीत्यर्थः । निर्गुणपक्षे तु न तत् अतत् अविद्यातत्कार्यात्मकमुपाधिद्वयमिति यावनू । तद्ध्यावृत्त्या तत्परित्यागेन जहद¹ जहल्लक्षणयेत्यर्थः । मायाविद्योपहित चैतन्यशक्तं तत्पदं तत्कार्यबुद्ध्याद्युपहित चैतन्यशक्तं त्वंपदमुपाधिभागत्यागेनानुपहितचैतन्यस्वरूपं स्वप्रकाशमपि तदाकारवृत्तिमात्रजननेनाविद्यातत्कार्यनिवृत्या बोधयतीवेति न तावता वाग्विषयत्वं मुख्यं तस्येत्यर्थः । अत एव स तादृशः सगुणो निर्गुणश्च महिमा कस्य स्तोतव्यः । कर्तरि षष्ठी । न केनापि स्तोतुं शक्य इत्यर्थः । सगुणस्य स्तोतव्यत्वाभावे हेतुमाह । कतिविधगुणः कतिविधा अनेकप्रकारा गुणा यत्र स तथा । अनन्तत्वादेव न स्तुत्यर्ह इत्यर्थः । निर्गुणस्य स्तोतव्यत्वाभावे हेतुमाह । कस्य विषय इति । न कस्यापि विषयः निर्धर्मकत्वात् । अत एवाविषयत्वान्न स्तुत्यर्ह इत्यर्थः । सगुणो ज्ञेयत्वेऽप्यनन्तत्वात् निर्गुणस्त्वकरूपोऽपि ज्ञेयत्वाभावान्न स्तुत्यश्चत्तर्हि स्वमतिपरिणामावधि गृणन्निति पूर्वोक्तं विरुद्ध्यतेत्यत आहपदे त्विति । अर्वाचीने नवीने भक्तानुग्रहार्थे लीलया गृहीतं वृषभपिनाकपार्वत्यादिविशिष्टे रूपे कस्य विदुषो मनो न पतति नाविशति, क स्य वचो नाविशति । अपि तु सर्वस्यापि मनो वचश्च विशतीत्यर्थः । तत्र हिरण्यगर्भस्यास्मदादेश्च सममेव स्तुतिकर्तृत्वमिति न पूर्वापरविरोधः ॥ हरिपक्षेप्येवम् । अथवा यं अतद्यावृत्त्या कार्यप्रपञ्चभेदाच्चकितं भीतं मद्भिन्नत्वेन कार्यप्रपञ्चं मा पश्यत्विति शङ्कमानं श्रुतिरभिधत्ते इति पूर्ववत् । अर्वाचीने पदे तु कमलकम्बुकौमोदकीरथाङ्गकमलालया कौस्तुभाद्युपलक्षिते नवजलधरश्यामधामनि श्रीविग्रहे वैकुण्ठवर्तिनि वेणुवादनादिविविधविहारपरायणे गोपकिशोरे वा वृन्दावनवर्तिनि कस्य मनो नापतति, कस्य वचश्च नापतति । अपगता ततिविस्तारो यस्मात्तदपतति । संकुचितमित्यर्थः । तव श्रीविग्र हानुचिन्तने तहुणानुकथने च विषयान्तरपरित्यागेन विलीयमाना: वस्थं मनो वचश्चकमात्रविषयतया संकुचितं भवति तव श्रीविग्रहे एवासक्तं भवतीति भावः ॥ २ ॥

संस्कृत पद्याऽनुवादः

न गोचरत्वं महिमा प्रयाति, तवेश ! वाणी - मनसोः कदाचित्
न वेद वेदोऽपि ततोऽभिधत्ते, “नेती” ति वाक्याञ्चकितं सदैव ( यमेव )
स्तुत्यः कथं स्यान्महिमा त्वदीयः ? कियद्गुणो वा विषयश्च कस्य ?
आत्मन्यनुग्राह्य पदे न कस्य, मनो वचो वा प्रसरत्यवश्यम् ॥ २ ॥

शक्त्युपस्थितार्थे किंचिदेशं परित्यज्य अवशिष्टार्थे लक्षणा जहदजहल्लक्षणा — यथा तत्त्वमसीस्यादौ तत्त्वमिति पदोपस्थितयोः सर्वज्ञत्वकिंचिज्ज्ञत्वाशयोः परित्यागपूर्वकं केवलचैतन्याभेदप्रतिपादनमित्याद्यम् ↩︎

3.मधुस्फीता वाचः परमममृतं

अन्वयः प्रतिपदार्थः च

ब्रह्मन्! मधुस्फीताः वाचः = मधुराः वाणीः - शब्दसौन्दर्ययुक्ताः इति भावः
परमम् अमृतम् = अर्थगम्भीरं मोक्षकारकं वेदवाङ्मयं च
निर्मितवतः = स्रष्टः
तव = त्वत्कृते
सुरगुरोः (बृहस्पतेः ‘च) ब्रह्मदेवस्य वा)
वाक् (वाणी) अपि किं विस्मयपदम् ? (आश्चर्यकारणं भवेत् किम् ? – नैव भवतीत्यर्थः । किं शब्दः आक्षेपे ) ।
पुरमथन (त्रिपुरहर) !
तु (एवं सति - यत्र ब्रह्मापि स्ववाण्या भवन्तं विस्मापयितुम् असमर्थः तर्हि मादृशानां का गतिः इति स्थिते )
तव गुणकथनपुण्येन (त्वत्स्तुतिजनितसुकृतेन)
वाण (वाचं)
पुनामि (शुद्धीकरोमि ) इति अस्मिन् अर्थे (एतत्कार्ये)
मम बुद्धिः (मनीषा)
व्यवसिता (निश्चिता, उद्यता ) ।

साहित्यविषयाः

छन्दः - शिखरिणी

मधुसूदनसरस्वतीव्याक्या

नन्वेवं स्तुत्यत्वेऽपि हरिहरयोः सर्वज्ञयोरनभिनवया स्तुत्या न मनोऽनुरञ्जनं तद्विना न तत्प्रसादस्तं विना फलमिति पुनरपि स्तुतेर्वैययै प्राप्ते सार्थक्यं दर्शयन्स्तौति -

छन्दः -

मधुसूदनसरस्वतीव्याक्या

संस्कृत पद्याऽनुवादः

Chapter 20

తెలుగు

Reference:

How to contribute

To get the text from images/pdf refer to how to ocr

Instructions for all the sections within for each verse were described below.

1. అవతారిక

Please refer to శ్రీ బేతపూడి లక్ష్మీకాంతము గారి - శివమహిమ్న వ్యాఖ్యానము

2. అన్వయము

Please refer to devanagari version of the version

3. తాత్పర్యము

There are 3 nice vyakhyaanas are available:

4. వృత్తము

Drop the verse in a chandas detection tool determine the chandas
If chandas is not already documented write down the chandas properties in chandas section and add a link

4. మధుసూదన సరస్వతి వ్యాఖ్య

Refer to శ్రీ మధుసూదన సరస్వతి వ్యాఖ్య add the vyakhya here

5. పద్యానువాదము

Reference:

మూలము

మహిమ్నః పారం తే పరమవిదుషో యద్యసదృశీ
స్తుతిర్బ్రహ్మాదీనామపి తదవసన్నాస్త్వయి గిరః ।
అథాఽవాచ్యః సర్వః స్వమతిపరిణామావధి గృణన్
మమాప్యేష స్తోత్రే హర! నిరపవాదః పరికరః ॥ ౧॥

అతీతః పన్థానం తవ చ మహిమా వాఙ్మనసయోర్
అతద్వ్యావృత్త్యా యం చకితమభిధత్తే శ్రుతిరపి ।
స కస్య స్తోతవ్యః కతివిధగుణః కస్య విషయః
పదే త్వర్వాచీనే పతతి న మనః కస్య న వచః ॥ ౨॥

మధుస్ఫీతా వాచః పరమమమృతం నిర్మితవతః
తవ బ్రహ్మన్ ! కిం వాగపి సురగురోర్విస్మయపదమ్ ।
మమ త్వేతాం వాణీం గుణకథనపుణ్యేన భవతః
పునామీత్యర్థేఽస్మిన్ పురమథన ! బుద్ధిర్వ్యవసితా ॥ ౩॥

తవైశ్వర్యం యత్తజ్జగదుదయరక్షాప్రలయకృత్
త్రయీవస్తు వ్యస్తం తిసృషు గుణభిన్నాసు తనుషు ।
అభవ్యానామస్మిన్ వరద ! రమణీయామరమణీం
విహన్తుం వ్యాక్రోశీం విదధత ఇహైకే జడధియః ॥ ౪॥

కిమీహః కిఙ్కాయః స ఖలు కిముపాయస్త్రిభువనం
కిమాధారో ధాతా సృజతి కిముపాదాన ఇతి చ ।
అతర్క్యైశ్వర్యే త్వయ్యనవసరదుఃస్థో హతధియః
కుతర్కోఽయం కాంశ్చిన్ ముఖరయతి మోహాయ జగతః ॥ ౫॥

అజన్మానో లోకాః కిమవయవవన్తోఽపి జగతామ్
అధిష్ఠాతారం కిం భవవిధిరనాదృత్య భవతి ।
అనీశో వా కుర్యాద్ భువనజననే కః పరికరో
యతో మన్దాస్త్వాం ప్రత్యమరవర ! సంశేరత ఇమే ॥ ౬ ॥

త్రయీ సాఙ్ఖ్యం యోగః పశుపతిమతం వైష్ణవమితి
ప్రభిన్నే ప్రస్థానే పరమిదమదః పథ్యమితి చ ।
రుచీనాం వైచిత్ర్యాదృజుకుటిలనానాపథజుషాం
నృణామేకో గమ్యస్త్వమసి పయసామర్ణవ ఇవ ॥ ౭ ॥

మహోక్షః ఖట్వాఙ్గం పరశురజినం భస్మ ఫణినః
కపాలం చేతీయత్తవ వరద తన్త్రోపకరణమ్ ।
సురాస్తాం తామృద్ధిం దధతి తు భవద్భ్రూప్రణిహితాం
న హి స్వాత్మారామం విషయమృగతృష్ణా భ్రమయతి ॥ ౮ ॥

ధ్రువం కశ్చిత్ సర్వం సకలమపరస్త్వధ్రువమిదం
పరో ధ్రౌవ్యాఽధ్రౌవ్యే జగతి గదతి వ్యస్తవిషయే ।
సమస్తేఽప్యేతస్మిన్ పురమథన తైర్విస్మిత ఇవ
స్తువన్ జిహ్రేమి త్వాం న ఖలు నను ధృష్టా ముఖరతా ॥ ౯॥

తవైశ్వర్యం యత్నాద్ యదుపరి విరిఞ్చిర్హరిరధః
పరిచ్ఛేత్తుం యాతావనలమనలస్కన్ధవపుషః ।
తతో భక్తిశ్రద్ధాభరగురుగృణద్భ్యాం గిరిశ యత్
స్వయం తస్థే తాభ్యాం తవ కిమనువృత్తిర్న ఫలతి ॥ ౧౦॥

అయత్నాదాసాద్య త్రిభువనమవైరవ్యతికరం
దశాస్యో యద్బాహూనభృత రణకణ్డూ-పరవశాన్ ।
శిరఃపద్మశ్రేణీ-రచితచరణామ్భోరుహ-బలేః
స్థిరాయాస్త్వద్భక్తేస్త్రిపురహర విస్ఫూర్జితమిదమ్ ॥ ౧౧॥

అముష్య త్వత్సేవాసమధిగతసారం భుజవనం
బలాత్ కైలాసేఽపి త్వదధివసతౌ విక్రమయతః ।
అలభ్యా పాతాలేఽప్యలసచలితాఙ్గుష్ఠశిరసి
ప్రతిష్ఠా త్వయ్యాసీద్ ధ్రువముపచితో ముహ్యతి ఖలః ॥ ౧౨॥

యదృద్ధిం సుత్రామ్ణో వరద పరమోచ్చైరపి సతీమ్
అధశ్చక్రే బాణః పరిజనవిధేయత్రిభువనః ।
న తచ్చిత్రం తస్మిన్ వరివసితరి త్వచ్చరణయోః
న కస్యాప్యున్నత్యై భవతి శిరసస్త్వయ్యవనతిః ॥ ౧౩॥

అకాణ్డ-బ్రహ్మాణ్డ-క్షయచకిత-దేవాసురకృపా-
విధేయస్యాఽఽసీద్ యస్త్రినయన విషం సంహృతవతః ।
స కల్మాషః కణ్ఠే తవ న కురుతే న శ్రియమహో
వికారోఽపి శ్లాఘ్యో భువనభయభఙ్గవ్యసనినః ॥ ౧౪॥

అసిద్ధార్థా నైవ క్వచిదపి సదేవాసురనరే
నివర్తన్తే నిత్యం జగతి జయినో యస్య విశిఖాః ।
స పశ్యన్నీశ త్వామితరసురసాధారణమభూత్
స్మరః స్మర్తవ్యాత్మా న హి వశిషు పథ్యః పరిభవః ॥ ౧౫॥

మహీ పాదాఘాతాద్ వ్రజతి సహసా సంశయపదం
పదం విష్ణోర్భ్రామ్యద్భుజపరిఘరుగ్ణగ్రహగణమ్ ।
ముహుర్ద్యౌర్దౌస్థ్యం యాత్యనిభృతజటాతాడితతటా
జగద్రక్షాయై త్వం నటసి నను వామైవ విభుతా ॥ ౧౬॥

వియద్వ్యాపీ తారా-గణ-గుణిత-ఫేనోద్గమ-రుచిః
ప్రవాహో వారాం యః పృషతలఘుదృష్టః శిరసి తే ।
జగద్ద్వీపాకారం జలధివలయం తేన కృతమిత్-
యనేనైవోన్నేయం ధృతమహిమ దివ్యం తవ వపుః ॥ ౧౭॥

రథః క్షోణీ యన్తా శతధృతిరగేన్ద్రో ధనురథో
రథాఙ్గే చన్ద్రార్కౌ రథచరణపాణిః శర ఇతి ।
దిధక్షోస్తే కోఽయం త్రిపురతృణమాడమ్బరవిధిర్
విధేయైః క్రీడన్త్యో న ఖలు పరతన్త్రాః ప్రభుధియః ॥ ౧౮॥

హరిస్తే సాహస్రం కమలబలిమాధాయ పదయోర్
యదేకోనే తస్మిన్ నిజముదహరన్నేత్రకమలమ్ ।
గతో భక్త్యుద్రేకః పరిణతిమసౌ చక్రవపుషా
త్రయాణాం రక్షాయై త్రిపురహర జాగర్తి జగతామ్ ॥ ౧౯॥

క్రతౌ సుప్తే జాగ్రత్ త్వమసి ఫలయోగే క్రతుమతాం
క్వ కర్మ ప్రధ్వస్తం ఫలతి పురుషారాధనమృతే।
అతస్త్వాం సమ్ప్రేక్ష్య క్రతుషు ఫలదానప్రతిభువం
శ్రుతౌ శ్రద్ధాం బద్ధ్వా దృఢపరికరః కర్మసు జనః ॥ ౨౦॥

క్రియాదక్షో దక్షః క్రతుపతిరధీశస్తనుభృతామ్
ఋషీణామార్త్విజ్యం శరణద సదస్యాః సురగణాః ।
క్రతుభ్రంశస్త్వత్తః క్రతుఫలవిధానవ్యసనినః
ధ్రువం కర్తుః శ్రద్ధావిధురమభిచారాయ హి మఖాః ॥ ౨౧॥

ప్రజానాథం నాథ ప్రసభమభికం స్వాం దుహితరం
గతం రోహిద్భూతాం రిరమయిషుమృష్యస్య వపుషా ।
ధనుష్పాణేర్యాతం దివమపి సపత్రాకృతమముం
త్రసన్తం తేఽద్యాపి త్యజతి న మృగవ్యాధరభసః ॥ ౨౨॥

స్వలావణ్యాశంసాధృతధనుషమహ్నాయ తృణవత్
పురః ప్లుష్టం దృష్ట్వా పురమథన పుష్పాయుధమపి।
యది స్త్రైణం దేవీ యమనిరత దేహార్ధఘటనాద్
అవైతి త్వామద్ధా బత వరద ముగ్ధా యువతయః ॥ ౨౩॥

శ్మశానేష్వాక్రీడా స్మరహర పిశాచాః సహచరాః
చితాభస్మాలేపః స్రగపి నృకరోటీపరికరః ।
అమఙ్గల్యం శీలం తవ భవతు నామైవమఖిలం
తథాపి స్మర్తౄణాం వరద పరమం మఙ్గలమసి ॥ ౨౪॥

మనః ప్రత్యక్చిత్తే సవిధమవధాయాత్తమరుతః
ప్రహృష్యద్రోమాణః ప్రమద-సలిలోత్సఙ్గితదృశః ।
యదాలోక్యాహ్లాదం హ్రద ఇవ నిమజ్యామృతమయే
దధత్యన్తస్తత్త్వం కిమపి యమినస్తత్ కిల భవాన్ ॥ ౨౫॥

త్వమర్కస్త్వం సోమస్త్వమసి పవనస్త్వం హుతవహస్
త్వమాపస్త్వం వ్యోమ త్వము ధరణిరాత్మా త్వమితి చ।
పరిచ్ఛిన్నామేవం త్వయి పరిణతా బిభ్రతు గిరం
న విద్మస్తత్తత్త్వం వయమిహ తు యత్ త్వం న భవసి॥ ౨౬॥

త్రయీం తిస్రో వృత్తీస్త్రిభువనమథో త్రీనపి సురాన్
అకారాద్యైర్వర్ణైస్త్రిభిరభిదధత్ తీర్ణవికృతి ।
తురీయం తే ధామ ధ్వనిభిరవరున్ధానమణుభిః
సమస్తం వ్యస్తం త్వాం శరణద గృణాత్యోమితి పదమ్ ॥ ౨౭॥

భవః శర్వో రుద్రః పశుపతిరథోగ్రః సహమహాన్
తథా భీమేశానావితి యదభిధానాష్టకమిదమ్ ।
అముష్మిన్ ప్రత్యేకం ప్రవిచరతి దేవ శ్రుతిరపి
ప్రియాయాస్మై ధామ్నే ప్రణిహితనమస్యోఽస్మి భవతే ॥ ౨౮॥

నమో నేదిష్ఠాయ ప్రియదవ దవిష్ఠాయ చ నమో
నమః క్షోదిష్ఠాయ స్మరహర మహిష్ఠాయ చ నమః ।
నమో వర్షిష్ఠాయ త్రినయన యవిష్ఠాయ చ నమో
నమః సర్వస్మై తే తదిదమితిసర్వాయ చ నమః ॥ ౨౯॥

బహలరజసే విశ్వోత్పత్తౌ భవాయ నమోనమః
ప్రబలతమసే తత్సంహారే హరాయ నమోనమః।
జనసుఖకృతే సత్త్వోద్రిక్తౌ మృడాయ నమోనమః
ప్రమహసి పదే నిస్త్రైగుణ్యే శివాయ నమోనమః॥ ౩౦॥

కృశపరిణతి చేతః క్లేశవశ్యం క్వ చేదం
క్వ చ తవ గుణసీమోల్లఙ్ఘినీ శశ్వదృద్ధిః ।
ఇతి చకితమమన్దీకృత్య మాం భక్తిరాధాద్
వరద చరణయోస్తే వాక్య-పుష్పోపహారమ్ ॥ ౩౧॥

అసితగిరిసమం స్యాత్ కజ్జలం సిన్ధుపాత్రే
సురతరువరశాఖా లేఖనీ పత్రముర్వీ।
లిఖతి యది గృహీత్వా శారదా సర్వకాలం
తదపి తవ గుణానామీశ పారం న యాతి॥ ౩౨॥

అసురసురమునీన్ద్రైరర్చితస్యేన్దుమౌలేర్
గ్రథితగుణమహిమ్నో నిర్గుణస్యేశ్వరస్య ।
సకలగణవరిష్ఠః పుష్పదన్తాభిధానో
రుచిరమలఘువృత్తైః స్తోత్రమేతచ్చకార ॥ ౩౩॥

అహరహరనవద్యం ధూర్జటేః స్తోత్రమేతత్
పఠతి పరమభక్త్యా శుద్ధచిత్తః పుమాన్ యః ।
స భవతి శివలోకే రుద్రతుల్యస్తథాఽత్ర
ప్రచురతరధనాయుః పుత్రవాన్ కీర్తిమాంశ్చ ॥ ౩౪॥

మహేశాన్నాపరో దేవో మహిమ్నో నాపరా స్తుతిః ।
అఘోరాన్నాపరో మన్త్రో నాస్తి తత్త్వం గురోః పరమ్ ॥ ౩౫॥

దీక్షా దానం తపస్తీర్థం జ్ఞానం యాగాదికాః క్రియాః ।
మహిమ్నఃస్తవపాఠస్య కలాం నార్హన్తి షోడశీమ్ ॥ ౩౬॥

కుసుమదశననామా సర్వగన్ధర్వరాజః
శిశుశశిధరమౌలేర్దేవదేవస్య దాసః ।
స ఖలు నిజమహిమ్నో భ్రష్ట ఏవాస్య రోషాత్
స్తవనమిదమకార్షీద్ దివ్యదివ్యం మహిమ్నః ॥ ౩౭॥

సురవరమునిపూజ్యం స్వర్గమోక్షైకహేతుం
పఠతి యది మనుష్యః ప్రాఞ్జలిర్నాన్యచేతాః ।
వ్రజతి శివసమీపం కిన్నరైః స్తూయమానః
స్తవనమిదమమోఘం పుష్పదన్తప్రణీతమ్ ॥ ౩౮॥

ఆసమాప్తమిదం స్తోత్రం పుణ్యం గన్ధర్వభాషితమ్ ।
అనౌపమ్యం మనోహారి శివమీశ్వరవర్ణనమ్ ॥ ౩౯॥

ఇత్యేషా వాఙ్మయీ పూజా శ్రీమచ్ఛఙ్కరపాదయోః ।
అర్పితా తేన దేవేశః ప్రీయతాం మే సదాశివః ॥ ౪౦॥

తవ తత్త్వం న జానామి కీదృశోఽసి మహేశ్వర ।
యాదృశోఽసి మహాదేవ తాదృశాయ నమో నమః ॥ ౪౧॥

ఏకకాలం ద్వికాలం వా త్రికాలం యః పఠేన్నరః ।
సర్వపాపవినిర్ముక్తః శివలోకే మహీయతే ॥ ౪౨॥

శ్రీపుష్పదన్తముఖ-పఙ్కజనిర్గతేన
స్తోత్రేణ కిల్బిషహరేణ హరప్రియేణ ।
కణ్ఠస్థితేన పఠితేన సమాహితేన
సుప్రీణితో భవతి భూతపతిర్మహేశః ॥ ౪౩॥

॥ ఇతి శ్రీపుష్పదన్తవిరచితం శివమహిమ్నఃస్తోత్రం సమాప్తమ్॥

యదక్షరపదభ్రష్టం మాత్రాహీనన్తు యద్భవేత్ ।
తత్సర్వం క్షమ్యతాం దేవ మహేశ్వర నమోఽస్తు తే ॥

శ్రీగురుభ్యో నమః । సర్వం శ్రీకృష్ణచరణారవిన్దార్పణమస్తు ।

Reference

1. మహిమ్నః పారం తే

అవతారిక

శివభక్తుడైన పుష్పదంతాచార్యుఁడు తానీ స్తోత్రముజేయుట నింద్యము కాదని సమర్థించుకొనుచున్నాఁడు.

శ్లోకము

(కవి ఇందు పూర్వార్ధమున తన స్తుతి అయోగ్యత్వమును ప్రతిపాదించి పరమేశ్వరుని అగ్రాహ్యత్వమును సూచించున్నాడు । ఉత్తరార్ధమున సర్వ స్తోత్రముల యొక్క యోగ్యతను సమర్థించి తన అమోఘ కవితా కౌశల్యమును చాటుచున్నాడు )

అన్వయము

హేహర, స్తోతుః సర్వాణీ దుఃఖాని పాపాని వా హర తీతి హర ఇతి సంబోధనం.
తవ మహిమ్నః పరం పారం అవిదుషః స్తుతిః అసదృశీ అయోగ్యా ఏవ - ఓశంకరా, నీమహిమ యొక్క అంతము పూర్తిగా తెలియనివాఁడు అనఁగా నీమహిమ ఇంత యని తెలియనివాఁడు నిన్ను గుఱించి చేసినస్తోత్రము అయోగ్య మైనదే యని భావము.
తర్హి బ్రహ్మాదీనాం సర్వజ్ఞానామపి గుణకథనరూపా గికః త్వయి విషయే అవసన్నా ఆయోగ్యా = అందువలన సర్వజ్ఞులైన బ్రహ్మాది దేవ తలయొక్క నీ గుణవర్ణ నరూపమైన స్తోత్రములును అయోగ్య. మైనవే కాఁగలవు. వారును నీమహిమను పూర్తిగా తెలియని వారైనందున వారిచేత చేయఁబడిన స్తుతి కూడ నింద్యమైనదే కావలసివచ్చును.
అథ - అర్థాంతరముచేత తన స్తోత్రమునకు యోగ్యత్వమును నిరూపించుచున్నారు.
తత్ = అందువలన,
స్వమతిపరిణామావధి గృణన్ సర్వో ఒపి స్తుతిః అవసన్నా : తన యొక్క బుద్ధివృత్తికి గోచరమైనంత గ్రహించి చేసిన స్తోత్రము అంతయు—అందరిస్తోత్ర మును యోగ్యమైనదే కాగలదు. అందు వలన,
మమాపి తవ స్తోత్రే స్తోత్ర విషయే ఆరంభః అనిరపవాదః= నాకుఁ గూడ నీస్తోత్ర విషయమైన ఆరంభము (నమస్కారానిక మగునుద్యమము) ఖండనీయము కానేరదు. అనఁగా యోగ్య మైనదియే యని భావము

తాత్పర్యము

ఓ శివా! నీ మహిమయొక్క యంతము నెఱుంగుటయశక్యమని బ్రహ్మాదులే వచింపుచుఁదుదకుఁదమ శక్తికొలఁది మతించి సఫలమనోరథులైరి. కావున యథాశక్తిగా నేను నుతింపఁ బూనుటయు నింద్యము కానని తాత్పర్యము.

సాహిత్య విషయములు

వృత్తము - శిఖరిణీ

మధుసూదన సరస్వతి వ్యాఖ్య

ఒకానొక గంధర్వరా జొక రాజోద్యానమునందలి కుసుమములను గోసికొని పోవుచుండెను. ఆతనిని గనుఁగొనుటకై శివనిర్మాల్యమును దాఁటినచో నాతనియంత ర్ధానాదిశక్తు లన్నియు నశించునని తలంచి, యాతఁడు వచ్చుమార్గమున నారాజు శివనిర్మాల్యము నుంచియుండెను. ఆగంధర్వరా జది యెఱుఁగమిఁ బ్రవేశించునపుడే యాతనిశక్తి మొక్కవోయెను. అంత నాతఁడు శివనిర్మాల్యమును దాఁటుటచేఁ దన కట్టి స్థితి గల్గె సని ప్రణిధానమున నెఱింగి, పరమ కారుణికుండును సకల కామ ప్రదుండునగు పరమేశ్వరుని స్తుతించె నని పురాణకథ.

స్తుతి యనునది గుణములను గీర్తించుట యగుఁ గదా. అది గుణములను దెలిసియుండినఁ గాని సాధ్యము గాదు. తెలిసికొను టకు శక్యుఁడు కాని భగవంతుని గీర్తించుట యసంభవ మగుటవల నను, అసంతములగు నాతనిగుణములఁ దెలిసికొనుటకు సాధ్యము గాకుండుట వలనను, ఆతనిని గీర్తించెడి స్తుతి యెట్టు లను రూపమై యుండఁగలదు? అనురూపము గానిస్తుతి కేవలము హాస్యాస్పద మనుశంక రాఁగా, దానిని వారించెడి నెపమునఁ దనయనౌధ్ధత్యమును బ్రదర్శించుచు, భగవంతుని స్తుతించుట కారంభించుచున్నారు.

మరియొకరీతిని వ్యాఖ్యానము

స్వమతిపరిణామావధి గృణన్ సర్వోఽపి జనః అవాచ్యః: (ఆభిముఖ్యేన వాచ్యః) తవ స్తోత్రః అనిరపవాదః = సర్వజనస్తోత్ర ములు తమతమ బుద్ధివృత్తికి గోచరమైనంత నీమహిమను గ్రహించి స్తోత్ర కాలమందు నీయొక్క ఆభిముఖ్యమును (సన్నిధిని) భావించి నీతో సంభాషించుచు చేసిన స్తోత్రము లన్నియు యోగ్య ములే కాఁగలవు.
అందువలన నాయుద్యమము నింద్యమైనది కాదని భావము. పర మేశ్వరుఁడు సర్వజ్ఞుఁడై నందున సర్వసముఁ డైనందున స్తోత్రముయొక్క పరిశ్రమమును స్తోత్రమందుఁ గల గుణదోషములను గ్రహించతగినవాఁ డైనందున తన సాన్నిధ్య మహిమవలన నట్టిస్తోత్రము సఫలమైనది కాఁగలదని భావము.

ఇందువలన శ్లోక పూర్వార్ధముచే స్తుతినిరాకరణమనుమిషతో పర మేశ్వరుఁడు బ్రహ్మాదులకుఁ గూడ తెలియఁదగని అపారమయిన మహిమకలవాఁడనియు, ఉత్తరార్ధముచేత స్తోతయొక్క వినయా జకమును, నిరహంభావనయును చూపింపఁబడినవి. గంధర్వరాజు తన బుద్ధికుశలత వలన పరమేశ్వరుని సర్వోత్కృష్టునిగా స్తుతించి నాఁడు. ఇంతేగాక సరమేశ్వరుని స్తుతించుటకును వారి ప్రసాద మునుబొందుటకును సర్వజ్ఞులైన బ్రహ్మదులును, కించిజ్ఞులైన అస్మ బాదులు సమానమేయని భావము. గ్రంథకర్త ఒకశ్లోకముచేత నే తమ విద్యాసామర్థ్యముచేతను, బుద్ధికుశలత వలనను పరమేశ్వ రుని వేద ప్రమాణసిద్ధునిగా వర్ణించి స్తోత్రమును చేసినారు.

ఈశ్లోకమున పూర్వార్ధమందు పరమేశ్వరుని మహిమను పూర్తిగా తెలియనివాఁడు చేసిన స్తోత్ర ము సఫలము కానేరదని ఒక అన్వయము. అందువలన బ్రహ్మాదులస్తోత్రములును అయోగ్యములే అని రెండవ అన్వయము.

ఇందువలన పరమేశ్వరస్తోత్రములను నిరాకరించుచు అపారమైనమహిమకలవాడని స్తుతించిరి. ఆ పక్షమందుపర మేశ్వరుని స్తుతించుటయే యసంభవమనెడియాక్షేపణకాగా, పరమేశ్వరుని యనుగ్రహము కలిగెడి ప్రకారాంతరమైన ఉపాయమును మూడవ అన్వయముచేత చూపించిరి.

ఎట్లనిన: అవాచ్యః-తవ-ఆభిము ఖ్యేన భావయ వాచ్యఃస్తోతవ్యః = నీయొక్క అభిముఖమును భావించి నీతో సంభాషించుచు,
స్వమతిపరిణామా వధి గృణ౯ =తనయొక్క బుద్ధివృత్తులకు గోచరమైనంతమట్టుకు నీమహిమను గ్రహించి స్తుతించినపుడు అందరిస్తోత్రములును యోగ్యమైనవే కాఁగలవని తన స్తుతికి సార్థక్యమును జూపుచు బ్రహ్మాదులస్తోత్రములును అట్లు భావించినపుడు సఫలములు. యోగ్యములే అగునని మూడవ అన్వయము. ఇంతమట్టుకు గ్రంథ మందున్న అభిప్రాయము వ్యాఖ్యానమువలనఁ దెలియుచున్నది. ఇది బాహ్యార్థము.

పద్యానువాదము

శ్రీకరమైన నీ మహిమసీమ నెఱుంగని వారి సన్నుతుల్
స్తోకములైనచో, జలజ సూతిముఖామరసం స్తవంబు ల-
ట్లే కద, కాన ధీకొలఁది నెవ్వఁడు నైన నుతింప నొప్పుచో
నీకరణి న్నుతించెద మహేశ్వర! మత్కృతి దోష ముండునే?

2.అతీతః పన్థానం తవ

అవతారిక

ఈశ్వరునియొక్క సగుణస్వరూపమే తన స్తోత్రమునకు విషయమని చెప్పుచున్నాఁడు

శ్లోకము

అన్వయము

తాత్పర్యము

ఓఈశ్వరా! నీ మహిమ యవాఙ్మానసగోచర మగుటం జేసి వేదములే నీ మహిమ నదికాపదికాదని భయపడుచుఁ బల్కుచున్నవి. అట్టి మహిమయొక్క గుణము లేవో, యెదెట్లు స్తోత్రార్హమో, యెవ్వనికి విషయమో, యూహింప శక్యము గాకున్నది. కావున నీయొక్క సగుణస్వూపమే స్తోత్రమునకును ధ్యానమునకును స్థానమైయున్నది.

సాహిత్య విషయములు

వృత్తము - శిఖరిణీ

మధుసూదన సరస్వతి వ్యాఖ్య

తా. హే హర!,

తవ మహిమావాఙ్మనసయోః పంథానం ఆతీతశ్చ=ఓ శంకర, నిన్ను స్తుతించుటకు నీయొక్క సగుణ నిర్గుణస్వరూపమైన మహిమ వాఙ్మనస్సులకు విషయత్వమును గోచకత్వమును అతిక్రమించిన దైయున్నది. సగుణపక్షమందు నీ మహిమ అనంతమైనందునను, నిర్గుణపక్షమందు ధర్మరహితమై నందునను ఆపారమైనందున, నీవు మనో వాక్కులకు గోచరము కానివాఁడవు. తథా చ శ్రుతిః “యతో వాచో నివర్తంతే అప్రాప్య మనసా సహ” ఇతి.

యం శ్రుతిః అపౌరుషేయమపి చకితం భీతం అభిధత్తే తాత్పర్యేణ వదతి ప్రతిపాదయతి = పర మేశ్వరునిగురించి అపౌరుషేయమైన శ్రుతి అనఁగా దేవ వాణి యగు వేదము సైతము భయకుడుచు తాత్పర్యరూప ముగా సూచనచేయుచున్నది గాని స్పష్టముగా చెప్ప లేదు. భయ కారణ మేమనిన సగుణపక్షమం దిట్టవాఁడవని నిర్దేశించు టకు అనంతరూపములు కలిగినందున శక్యము కానందునను, నిర్లుణపక్షమందు స్వయం ప్ర కాశ మాన మైనవస్తువును ప్రకా శింపఁజేయఁగల వస్త్వంతరాభావముచేతను చెప్పశక్యముగాక భయపడుచున్నదని భావము.

శ్రుతి మరి ఏలాగున ఏమి చెప్పిన దనిన:—అతద్వ్యావృత్యా వదతి అతద్వ్యావృత్తిచేత చెప్పినది. అనఁగా సగుణపక్షమందు జగత్తును తర్భిన్న ముగా భావింపఁగూడ దనియు, నేతినేతి శ్రుతిచేత సర్వము ని వేధింపఁబడగా మిగిలినది పక మేశ్వరుఁడనియు, నిర్గుణపక్ష, మండు భాగత్యాగలక్షణఅనఁగా జహదజహల్లక్షణచేత పరమాత్మ ఇట్టివాఁడని తెలుసు. కొన తగినవాఁడని సూచించుచున్న దిగాని ముఖస్థముగా ఇట్టివాఁ డని చెప్పుటకు శ్రుతియు భయపడుచున్నదని భావము. సగుణపక్షమందు అభేదభావనకు ప్రమాణము. — శ్రు “సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ సర్వకర్మా సర్వకామః” ఈ మొదలగు ప్రమాణముల చేత సర్వాభేదముగా చెప్పుచున్నదిగాని ప్రత్యేకించి విభాగముగా మహిమను చెప్పలేదని భావము

అతద్వ్యావృత్తి: భాగత్యాగలక్షణయనఁగా: మాయో పాధిక చైతన్యపరము తత్పదము. అవిద్యోపాధిక చై తన్యపరము త్వంపదము. అనఁగా తత్పదము సర్వవ్యాపకుఁడైన పరమేశ్వర పుము. త్వంపదము బుథ్యాద్యుపహితమైన చైతన్యరూపజీవ పరము. తత్పద-త్వం: దముల చేత గ్రహింపఁబడెడి జీవేశ్వరులను గాని, మాయావిద్యలనెడు రెండు ఉపాధులనుగాని విడిచి వాటి యందున్న చైతన్యమును మాత్రము గ్రహించినపుడు అదే పర మే శ్వరస్వరూపము ఏకమై మిగులును. ఆదియే అందరికిని స్వస్వ రూపము. ఇది భాగ్యగలక్షణ. ఇట్లు గ్రహింపన లెనని శ్రుతి - —— వేదమాత బోధించుచున్నది. ఇదే జహదజహల్ల క్షణ. కనుక అట్టి స్వప్ర కాశచైతన్యమును దెలిసికొని తదా కారవృత్తితో నుండ వలెనని వేదమాత బోధించుచున్న దిగాని, అతనిని వాక్కు చేత ఇట్టివాఁడని బోధించ శక్యముకాదని భావము.

సగుణో నిర్గుణళ కస్య స్తోతవ్యః? న కేనా పీత్యర్థః=సగుణ- నిర్గుణస్వరూపములుగల యతం డెవనికి స్తుతించ శక్యమైనవాఁడు? అతనిని స్తుతించుటకు ఎవడికి శక్యము కాదని భావము సగుణస్య స్తోతవ్యాభావే హేశృరూహ=సగుణమును స్తుతించెడివాఁడు లేక పోవుటకు హేతును చెప్పుచున్నారు. కతివిధగు ణేలి= అతఁడు ఎట్టు గుణములు కలవాఁడని. అనంతగుణములు స్వరూపములు కలిగి. నందున అతనిని స్తుతించుటకు ఎవరికిని శక్యము కాదని భావము.

ఇక నిర్గుణుని కూడ స్తుతించెడివాఁడు లేఁడని అందుకు హేతు వును చెప్పుచున్నారు.

కస్య విషయః=అతను ఎవడికి ఇట్టివాఁడని గోచరుఁడగును? ఏధక్ష్మములు లేనివాఁడుగనుక ఎవడికిన్ని ఇట్టివాఁడని గ్రహించు టకు కూడ శక్యముకాదని భావము. ఇట్లు చెప్పినయెడల పూర్వ కమందు “స్వమతిపరిణామావధి గృణ" అని చెప్పిరి కదా పూర్వాపర విరోధము కలుగదా అనినయెడల, అట్టివిరోధము లేదని చెప్పుచున్నారు.

అర్వాచీనే పదే కస్య విదుషో మనో న పతతి కస్య వచో న పతతి= భక్తానుగ్రహార్థము గ్రహింపఁబడిన వృషభ వాహనము, పినా కాయుధము, భస్మాంగరాగము, వ్యాఘ్రచర్మాంబరము, సర్పరూపసర్వాలంకారములు, చతుర్భుజములు, పంచముఖ ములు, త్రి గేత్రములు, పార్వతీయు గలవాఁడగు పరమేశ్వరుని నవీనస్వరూప ముందు ఎనఁడిమనస్సు ప్ర వేశించదు? ఎవఁడివాక్కు ప్రవేశించదు? అట్టి నూతనస్వరూపమును అందరు చూడఁగల కనియు, అందరు స్తోత్రము చేయఁగలరని భావము. ఇందువలన పూర్వాపరవిరోధము లేదని భావము.

నవీనమనఁగా వెనుక చెప్పిన ప్ర కారము సగుణపక్షమందు జగదా కారము గాను, నిర్గుణపక్షమందు భాగత్యాగలక్షణగాను ఎవఁడు ధ్యానించునో, వానియం దనుగ్రహించి వెనుక చెప్పిన స్వరూపముగా పర మేశ్వరుఁడు భక్తుని కెదురుగా సాక్షాత్కార మగుచుండును గనుక ఎప్పటి కప్పుడే నవీనరూపము కలవాఁడని భావము. గనుక అట్టి సగుణ నిర్గుణస్వరూపమందు అందరి మనోబుద్ధులును ప్రవేశించఁగలవని భావము. ఇంతవరకు వ్యాఖ్యానము వలనఁ దెలిసిన తాత్పర్యము.

పద్యానువాదము

ఉ॥ వాక్కునకు న్మనంబున కవశ్యము నీ మహిమంబు
దాని నీ। ఫక్కిది యంచు వేద ములె వల్కఁగ నోడు
గుణాన్వితంబెటౌ?! నెక్కరణి న్నుతిఁప నగు నెవ్వనికా విషయంబు?
కావునన్ వాక్కు మనంబు లెవ్వనివి వర్తిల వీశ ! భవద్గుణాకృతిన్?

3.మధుస్ఫీతా వాచః పరమమమృతం

అవతారిక

తన స్తోత్రముయొక్క ప్రయోజన మును దెలుపుచున్నాఁడు.

శ్లోకము

తాత్పర్యము

హేబ్రహ్మన్ మధుస్ఫీతా పరం అమృతం నిర్మితవతో వాచ స్తవ సురగరోః బ్రహ్మణః వచ్కోపి కిం విస్మయపదమితి యో జనాః =పర మేశ్వరా, నీవాక్కు అత్యంతమధురమైనదియు, శబ్దగత గుణాలం కారాదిగుణములు కలదియు, అత్యంతము వధురమైన దియు, అర్థగతమాధుర్యాది గుణములుకలదియు. నీకు సకల దేవత లకు గురువైన బ్రహ్మవాక్కు అనఁగా స్తుతియు ఆశ్చర్యకరము కానేరదు. నీవు సర్వజ్ఞుఁడవు. అప్రయత్నముగా నిశ్వాసమువలె లె అనాయాసముగా నిర్మించిన వేదములు గలదియు, శబ్దగమాధు ర్యము అర్థగతమాధుర్యము గలదియునగు వాక్కుగలవాఁడవు. అట్టి నీకు సకల దేవతాగురువైన బ్రహ్మయొక్క వాక్కును (స్తోత్ర మును) ఆశ్చర్యమును కలుగఁజేయనేరదు. అట్టినీకు నేను చేసిన స్తోత్రము ఎంతమాత్రము విస్మయకరము కానేరదు. మరి ఎందుకు స్తుతించెదవనిన,
మమ ఏతాం వాణీం భవతః గుణకథనపు ణ్యేన పునావితి=నిన్ను స్తుతించెడి ఈనా వాక్కు (జిహ్వ)ను నీగుణ వర్ణనవలనఁ గలిగిన పుణ్యముచేత పవిత్రమైనదానినిగాఁ జేయుద మని జిహ్వాసాఫల్యముకొఱకు నిన్ను స్తోత్రము చేయుటకు నా బుద్ధి ప్రయత్నించుచున్నది.

ఓ దేవా! యమృతవాక్కులుగల నీకు బృహస్పతియంతవాని స్తవమైన నద్భుతకరంబుగ నుండునా? ఉండదు,

కావున వాస్తవముగ నిన్ను సంతోష పెట్టలే కున్నను నీ మహిమను గుఱించి నుడువుటవలనఁ గలుగు పుణ్యముచే నా వాక్కును బరిశుద్ధము చేసికొనుటయే నా సంకల్పము.

ఓ ఈశ్వరా! అమృతస్వరూపమైనవియు, కావుననే తేనెవలె మధురమయినవియు నగు వేద వాక్కులను రచించు బృహస్పతి వాక్కు సైతము నీ కాశ్చర్యము గలిగింపదన, నాబోటి వాని స్తుతివాక్య మెట్లాశ్చర్యము నొందించును? ఆశ్చర్యము నొందింపదు. అట్లయిన మౌనమును వహించుట మంచిదిగదా యన, నీగుణకథనముచే గలిగెడు పుణ్యమువలన నా వాక్కును పవిత్రము జేసికొనవలయునని స్తోత్రరచన సంకల్పించితినని దానికి సమాధానము.

బ్రహ్మతత్వరూపా! నేను నీ స్థూలరూపమును- అందలి నీ మహిమములను- వర్ణించి స్తుతించదలచుచున్నానేకాని అందులకును నేను అంతగా సమర్థుడను కాను, నీవు పరమామృతము అనదగినదియు తేనెతో నిండినదా! అనునంతగా మధురమును అగు వేదవైదిక వాఙ్మయము నంతను నిర్మించిన మహాకవివి నీవు; బ్రహ్మాదులును అట్టి నీచిత్తమునకు చమత్కారము కలిగించి తృప్తిపరచగల కవులు కారు. అట్లు కాగా అల్ప సామర్థ్యము మాత్రము కల నేను నిన్ను నా కవితతో స్తుతించి మెప్పించగలనా! అయినను ఈ నా వాక్కుతో నిన్ను స్తుతించి ఆవిధముగా దానిని పవిత్రమునుగా చేసికొనవలయునను సంకల్పముతో మాత్రమే నా బుద్ధి ఈ నీ స్తుతిరచన చేయనిశ్చయించినది.

సాహిత్య విషయములు

వృత్తము - శిఖరిణీ

మధుసూదన సరస్వతి వ్యాఖ్య

పద్యానువాదము

తియ్యని మాటలన్ సుధ నతిప్రరసురంబుగఁ గూర్చునట్టి మా
యయ్య ! బృహ స్పతిస్తుతియు నద్భుత మెట్లగు నీకు? నాదు ధీ
యియ్య కొనుక్ భవత్కథల నేర్పడఁ బల్కెడు పుణ్యరాశి చే।
న్యాయ్యముగా మదీయరసన న్విమలం బొసరింప శంకరా!॥

పద్యానువాదము

39.ఆసమాప్తమిదం స్తోత్రం పుణ్యం

स्तुतयः

Subsections of स्तुतयः

How to contribute

शिवमहिम्नःस्तोत्रम्

Subsections of शिवमहिम्नःस्तोत्रम्

संस्कृतम्

Subsections of संस्कृतम्

How to contribute

1. अन्वयः प्रतिपदार्थः च

2. छन्दः

3. मधुसूदनसरस्वतीव्याक्या

4. संस्कृतपद्याऽनुवादः

Reference:

मूलमात्रम्

शिवमहिम्नःस्तोत्रम्

1. महिम्नः पारं ते

अन्वयः प्रतिपदार्थः च

साहित्यविषयाः

मधुसूदनसरस्वतीव्याक्या

संस्कृत पद्याऽनुवादः

2.अतीतः पन्थानं तव

अन्वयः प्रतिपदार्थः च

साहित्यविषयाः

मधुसूदनसरस्वतीव्याक्या

संस्कृत पद्याऽनुवादः

3.मधुस्फीता वाचः परमममृतं

अन्वयः प्रतिपदार्थः च

साहित्यविषयाः

मधुसूदनसरस्वतीव्याक्या

संस्कृत पद्याऽनुवादः

4.तवैश्वर्यं यत्तज्जगदुदयरक्षाप्रलयकृत् त्रयीवस्तु व्यस्तं

अन्वयः प्रतिपदार्थः च

साहित्यविषयाः

मधुसूदनसरस्वतीव्याक्या

संस्कृत पद्याऽनुवादः

5.किमीहः किङ्कायः स

अन्वयः प्रतिपदार्थः च

साहित्यविषयाः

मधुसूदनसरस्वतीव्याक्या

संस्कृत पद्याऽनुवादः

6.अजन्मानो लोकाः किमवयववन्तोऽपि

अन्वयः प्रतिपदार्थः च

साहित्यविषयाः

मधुसूदनसरस्वतीव्याक्या

संस्कृत पद्याऽनुवादः

7.त्रयी साङ्ख्यं योगः

अन्वयः प्रतिपदार्थः च

साहित्यविषयाः

मधुसूदनसरस्वतीव्याक्या

संस्कृत पद्याऽनुवादः

8.महोक्षः खट्वाङ्गं परशुरजिनं

अन्वयः प्रतिपदार्थः च

साहित्यविषयाः

मधुसूदनसरस्वतीव्याक्या

संस्कृत पद्याऽनुवादः

9.ध्रुवं कश्चित् सर्वं

अन्वयः प्रतिपदार्थः च

साहित्यविषयाः

मधुसूदनसरस्वतीव्याक्या

संस्कृत पद्याऽनुवादः

10.तवैश्वर्यं यत्नाद् यदुपरि

अन्वयः प्रतिपदार्थः च

साहित्यविषयाः

मधुसूदनसरस्वतीव्याक्या

संस्कृत पद्याऽनुवादः

11.अयत्नादासाद्य त्रिभुवनमवैरव्यतिकरं दशास्यो यद्बाहूनभृत

अन्वयः प्रतिपदार्थः च

साहित्यविषयाः

मधुसूदनसरस्वतीव्याक्या

संस्कृत पद्याऽनुवादः

12.अमुष्य त्वत्सेवासमधिगतसारं भुजवनं बलात्

अन्वयः प्रतिपदार्थः च

साहित्यविषयाः

मधुसूदनसरस्वतीव्याक्या

संस्कृत पद्याऽनुवादः

13.यदृद्धिं सुत्राम्णो वरद

अन्वयः प्रतिपदार्थः च

साहित्यविषयाः

मधुसूदनसरस्वतीव्याक्या

संस्कृत पद्याऽनुवादः