शार्दूलविक्रीडितम्

लक्षणम्

“सूर्याश्वैर्मसजास्ततः सगुरवः शार्दूलविक्रीडितम्”

सूर्याश्वैर्मसजास्ततः सगुरवः शार्दूलविक्रीडितम्

ऽ ऽ ऽ, ।। ऽ, । ऽ ।, ।।ऽ, ऽ ऽ ।, ऽ ऽ । ऽ

यतिविषयेऽपि लक्षणे एव पश्यामः। सूर्ये अर्थात् द्वादशाक्षरेषु यतिः, पुनश्च अश्वे अर्थात् सप्तमेषु यतिः करणीया।

उदाहरणम्

शक्यो वारयितुं जलेन हुतभुक् छत्रेण सूर्यातपो,

नागेन्द्रो निशिताङ्कुशेन समदो दण्डेन गोगर्धभौ।

व्याधिर्भेषजसङ्ग्रहैश्च विविधैर्मन्त्रप्रयोगैर्विषम्,

सर्वस्यौषधमस्ति शास्त्रविहितं मूर्खस्य नास्त्यौषधम्।।

यथा-

शक्यो वारयितुं जलेन हुतभुक् छत्रेण सूर्यातपो,

ऽ ऽ ऽ । । ऽ । ऽ । । । ऽ ऽ ऽ । ऽ ऽ । ऽ

[मगणः, सगणः, जगणः, सगणः, तगणः तगणः]

नागेन्द्रो निशिताङ्कुशेन समदो दण्डेन गोगर्धभौ।

ऽ ऽ ऽ । । ऽ ।ऽ । । । ऽ ऽ ऽ । ऽ ऽ । ऽ

व्याधिर्भेषजसङ्ग्रहैश्च विविधैर्मन्त्रप्रयोगैर्विषम्,

ऽ ऽ ऽ । । ऽ । ऽ । । । ऽ ऽ ऽ । ऽ ऽ । ऽ

सर्वस्यौषधमस्ति शास्त्रविहितं मूर्खस्य नास्त्यौषधम्।।

ऽ ऽ ऽ । । ऽ । ऽ । । । ऽ ऽ ऽ । ऽ ऽ । ऽ

एवम् एव सर्वत्र स्वयं कल्पनीयम्। यतिविषयेऽपि पूर्वोक्तक्रमः स्मरणीयः।

अर्थः

पावकः[अग्निः] जलेन, घर्मः छत्रेण, मदयुक्तो हस्ती तीक्ष्णाङ्कुशेन, गोरासभौ दण्डेन, व्याधिः भेषजचिकित्सया, विषं च

विविधमन्त्रप्रयोगैः शाम्यति । इत्थं लोके सर्वस्य अपि शास्त्रविहितं औषधम् अस्त्येव परन्तु मूर्खजनस्य लोके प्रतीकारः एव न दृश्यते।

लक्षणसमन्वयप्रकारस्तु पूर्वोक्तः एव।