साहित्ये हनुमन्नाटकस्य वैशिष्ठ्यम्

हनुमन्नाटकम् एकं विशिष्टं नाटकम् । अस्मिन् ग्रन्थे 14 अङ्काः 579 श्लोकाः सन्ति । अस्यैव ग्रन्थस्य “महानाटकम्” इति पाठान्तरं लभ्यते । महानाटके 9 अङ्काः 791 श्लोकाः सन्ति । उभयोरपि प्रायशः 300 समान श्लोकाः विद्यन्ते । अनर्घराहवं , प्रसन्नराघवं , शाकुंतलं, महावीरचरितं , वाल्मीकिरामायणं , भोजप्रप्रबन्धः ध्वन्यालोकेत्यादि ग्रन्थेषु हनुमन्नाटकात् बहवः श्लोकाः उदाहृताः तत्र तत्र दृश्यन्ते ।

ग्रन्थस्य स्थूलस्वरूपम्

1. जानकीस्वयंवरम्
2. रामजानकीविलासम्
3. मारीचागमनम्
4. सीतापहरणम्
5. श्रीराम-वियोग-विलापम्
6. हनुमतः लङ्कायात्रा
7. रामसॆतुबन्धनम्
8. रावण-अङ्गद संवादः
9. मंडॊदरी हितबोधः
10. रावणप्रपंचम्
11. कुंभकर्णवध
12. मेघनाथवध
13. लक्ष्मणमूर्छा
14. श्रीरामविजयम्

अवाल्मीकीय अंशाः

• रावणपुरोहित-जनक संवादः
• वालि-श्रीराम सम्भाषणम्
• रावण-मण्डोदरी संवादः
• अङ्गदरायबारः

हनुमन्नाटकमिदम् रसालंकारपरिपृष्टम् निदग्ध वर्णनाभरितम् प्रबन्धायमानम् महानाटकमिति तत्तत् ग्रन्थप्रकाशकैः प्रस्तावनासु परामृष्टम् स्वीय प्रस्तावनायाः सर्वेपि प्रकाशकाः हनुमन्नाटकस्थ चतुर्दश अंके परिदृश्यमानं

इत्यादिश्लोकमुदाहरन्ति | एतावाता महर्षिः वाल्मीकिः हनुमत्प्रणेतम् एतं प्रबन्धम् दृष्ट्वा स्वकाव्यस्य निरादरणम् आशंकमानः हनूमंतं प्रार्थयामास इति

इति विधातृ वचनम् समर्थयितुम् स्वीयं महानाटकप्रबन्धं समुद्रे प्राक्षिपदिति कलान्तरे भोजः तं समुद्धृत्य निजसभामहापण्डितेन दामोदरमिश्रेण प्रकाशयामास इति ज्ञायते।

भोजस्य कालः प्रायशः ११ शताब्दः । अतः दामोदरमिश्रवर्याः अपि ११ शताब्दीकः एव ।

नान्दी मङ्गलवचनमिति -

साहित्यविषयाः

छन्दः - स्रग्धरा

दीपिकाव्याक्या

तावच्छ्रीरामचन्द्रगुणचक्रवालवर्णनेच्छुः कविः स्वाभीष्टदेवतानामान्तरिताशीपूर्वां नान्दीमवतारयति - कल्याणानामित्यादिद्वादशपदैः । तदुक्तं नाटकावतारे-

‘अष्टाभिर्दशभिर्वापि नान्दी द्वादशभिः पदैः । आशीर्नमस्क्रिया वस्तुनिर्देशो वापि तन्मुखम्।।’ इति ।

नान्दी मङ्गलवचनमिति । अत्र संक्षेपतोऽर्थोद्घाटनं क्रियते विस्तरस्य श्रद्धाविच्छेदकत्वात् । रामनाम भवतां भूतये प्रभवतु इत्यन्वयः । भूतये ऐहिकपारलौकिकैश्वर्याय मोक्षाय वा ‘भूतिरैश्वर्यमोक्षयोः’ इति चरकः । मेलकोपमालंकारः ।

उक्तं च वीरभानौ ‘विशेषणार्थनिर्भर्ता यद्यनेकार्थभाक्पदः । चाक्यवादिविहीनोऽपि मेलकः सम्मतो बुधैः ॥’ इति । तत्र विशेपणैस्तद्रूपप्रदत्वं द्योतयति । कल्याणानां निधानं निधीयन्ते यस्मिंस्तदिति विग्रहः । कलिमलमथनम्। एतेन पापहारित्वमुक्तम् | कविवरवचसां वाल्मीक्यादिवाचाम् एकं विश्रामस्थानम् । एतेन तदितरस्यासद्वर्णनत्वमुक्तम् । एतेन पत्रयेणैहिकैश्वर्यप्रदत्वमुक्तम् । पारलौकि- कर्श्वयप्रदत्वमाह-पावनानां ब्रह्मादीनामपि पावनम् । एतेन तत्तल्लोकप्रदत्वमुक्तम् । अतः पारलौकिकैश्वर्यप्रदत्वमायाति । अथ मोक्षप्रदत्वमाह - परपदप्राप्तचे परस्मिन्त्र- ह्माण पदं स्थानं तत्प्राप्तये प्रस्थितस्य मुमुक्षाः पाथेयं मार्गे साधु । ननु नाम्नैव मोक्षः कथं धर्मादीनां सत्त्वशोधकत्वेन मोक्षदत्वमिति चेत्तत्राह – धर्मद्रुमस्य वीजम् नानि कीर्तिते सर्वे धर्माः कृता भवन्ति । अथोत्पत्तिवीजे पुष्पफलादिकं सर्वमस्तीति । सज्जनानाम् ’ जीवनानाम् ’ इति वा पाठः । जीवनं प्रकृतिस्तस्यापि जीवनं चेतनकर्तृ । उक्तं च- ’ यतो जीवत्वमायाति जीवः प्रकृतितः स्वतः । ’ इति । एतैर्विशेषणैर्मोक्षप्रदत्वमुक्तम् ॥ १ ॥

व्याक्या

साहित्यविषयाः

छन्दः - शार्दूलविक्रीडितम्

दीपिकाव्याक्या

अथ विद्यावानिति नेतृगुणं वक्तुं पद्यमवतारयति-यमिति ।
यं रामं शैवाः शिवभक्ताः शिवेति नाम्ना समुपासते ‘महारुद्रादभूत्प्रकृतिरतः सूत्रं ततोऽहमिति ततो विश्वम् ‘ इति श्रुतेः ।
वेदान्तिनो ब्रह्मेति ‘एकमेवाद्वितीयं ब्रह्म नेह नानास्ति किंचन’ इति श्रुतेः ।
बौद्धा बुद्ध इति ‘प्राण्यालम्भनं संसृति नन्दयेति माम् ‘ इति श्रुतेः ।
प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दाभावार्थप्रतिपत्ति प्रमाणानीति प्रमाणेष्वेव निपुणा नैयायिकाः कर्तेति ‘सनातनाः पशवः प्रविशन्ति प्रमेयानुभूतैः कर्तेच ततः’ इति श्रुतेः ।
जैनाज्ञाभिरता अर्हन्निति ‘स्वभाव एवेश्वरो नान्योऽस्ति कदाप्यस्यानीहशत्वापत्तेः ‘ इति श्रुतेः ।
मीमांसकाः कर्मेति ‘कर्मणा जायते नश्यति भयाभयसुखानि’ इति श्रुतेः ।
एतैस्तदुपशिक्षितमगरेव यमुपासते सोऽयं रामो वाञ्छितफलं विदधातु । एतेन विद्यावत्त्वमुक्तम् । हरिरित्यनेन दुःखहारित्वात्परप्रेमगुणो दर्शितः । त्रैलोक्यवासिजनैस्तत्तद्देवताभजनेन तत्तत्फलं प्रतिनाथ्यते याच्यते इत्यनेन दातृत्वमुक्तम् ॥ ३ ॥ ४॥

• रामावतरणम्
• विश्वामित्रागमनम्
• ताटकवधः
• यज्ञसंरक्षणम्
• अहल्याशापविमोचनम्
• जानकीस्वयंवरम्

साहित्यविषयाः

छन्दः - द्रुतविलम्बितम्

दीपिकाव्याक्या

तत्र रामं दृष्ट्वा सीता विचिकित्सति - कमठेति । इदं धनुः कमठपृष्ठवत् कठोरम् । रघुनन्दनो रामो मधुरमूर्तिः सुकुमाराङ्गः । अहहेति खेदे । अनेन रामेणेंद् धनुरधिज्यमधिकृतगुणं कथं विधीयताम् । अतस्तातस्य पितुः पणः ‘कोऽपि धनुरधिज्यं करिष्यति तस्मै सीतां दास्यामि’ इत्येवरूपा प्रतिज्ञा स्तवाय स्तुत्यै दारुणोऽयोग्यः अस्तुत्य इति । यद्वा अविसर्गपाठे हे तात, तव पणो दारुण इति मानसोक्तिः । तातपणश्चेन्ना भविष्यत्तहं राममन्त्रिप्यामीति भावः । ‘स्तवः स्तोत्रंस्तुतिर्नुति:’ इत्यमरः ॥ ९ ॥

रावणपुरोहितो जनकं प्रति –

साहित्यविषयाः

छन्दः - शार्दूलविक्रीडितम्

दीपिकाव्याक्या

रावणपुरोहितो जनकमनुवदति - दातव्येति । भो जनक, इयं सर्वोत्तमा दुहिता कस्मैचिदयाचतेऽपि वराय दातव्यैव । असौ प्रसिद्धः कुलाचारः । एतेन कौलीन्यमुक्तम्। लङ्कापतिः। अनेनैश्वर्यमुक्तम्। दोः क्रीडामशकी- कृतत्रिभुवनः । एतेन कल्पत्वमुक्तम् । भुजक्रांडानिर्जितत्रिभुवनः । यद्वा भुजक्रीडया मशकीकृतं निश्चेतनीकृतं त्रिभुवनं येन । ‘दंशाचेतनयोमेशा’ इति विश्वः । मश एव मशकः । एवं भूतो रावणः एनां स्वयमेव याचते तत्तस्मादज्ञातार्थवदीक्षसे विचारयसि । ननु वितर्के ।

प्राग्भवाः प्राच्या मरीच्यादयो मुनयस्तद्वृत्तानि रावणचारतानि कथागोष्ठीषु नोऽस्माशासते कथयन्ति । किंभूतानि । परोरजांसि शुद्धानि । यद्वा रजोभ्यो भूरेणुभ्यः पराण्यधिकानि परोरजांसि । परसूशब्दं निपातनं मन्यते भोजराजः । इत्यादिविशिष्टगुणोऽयं याचते तस्मादस्मै दातव्येति भावः ।

जनकः सीतां प्रति सखेदम् —

साहित्यविषयाः

छन्दः - अनुष्टुप्

दीपिकाव्याक्या

दशग्रीवो धनुरारोप्य त्वां लङ्कां नेष्यति । अथवा कञ्चिन्नृपस्त्वां दूरदेशं नेष्यतीति खेदः । इति श्रुत्वा सीता पुनः खिद्यमाना तदेव ‘कमठपृष्ठकठारेम्’ इति पद्यं पुनः पठति । पुनः पठिते पुरोहितः सक्रोधम् ॥ १६ ॥

रवणपुरोहितः सक्रोधम् -

साहित्यविषयाः

छन्दः - वसन्ततिलका

दीपिकाव्याक्या

हे दुर्मद दुर्वीराग्रह! धनुषि दशकन्धरस्य दोः परीक्षा भुजवलज्ञानरूपा का, न कापि । ते तव इयं धनुरधिज्यकरणरूपा परीक्षा का न कापीत्यर्थः । किंविशिष्टस्य । कैलास गिरिं धृतवृतः । अन्यत्तु सुगमम् । यद्वा किंविशिष्टस्य ते । हरेण नैपुण्येन साथै कैलासं नेतृगुणमुद्धृतवत उचैर्हदि धारयत: । ईहड्नेता नेहगिति ज्ञानवतः । ‘हरो नैपुण्यरुद्रयोः’ इति चरकः । ‘गुरौ नेतृगुणे भावे कैलासे स्त्रीहरेऽपि च ‘ इति शाश्वतः । च पुनः वल्लभया देव्या सार्धं देवी द्योतमाना वल्लभा कार्याकार्यपरीक्षा तया सहेत्यर्थः । ‘कार्याकार्यविचारेक्षा वल्लभा च जयध्वानेः’ इति विश्वः । किंविशिष्टं नेतृगुणम् हेरम्चपण्मुखवृपा याः प्रमथाः विद्यास्ताभिराकीर्णं युक्तम् । हेरम्बो गणेशस्तस्यैवाग्रपूज्यत्वं विघ्ननाशाय । विद्या पण्मुखस्यैव शत्रुसंहारविद्या । वृपो धर्मस्यैव लोकपालनमित्र एताभिर्युक्तः । एतद्विशेपणत्रयेण सद्गुणशालित्वातिकल्पत्वरञ्जितलोकत्वादयो गुणा दर्शिताः । हरेण हरवल्लभया चेति पदद्वयेन विद्याबलत्वमुक्तम् । किं तत् । हरो रुद्रस्तद्वत् । यथा रुद्रः सर्वं जानाति तथाखिलनेतृगुणाञ्जानतस्तव धनुरुद्धरणमात्रे का परीक्षेति भावः ॥ १७॥

श्रीरामः नाट्यम् -

साहित्यविषयाः

छन्दः - अनुष्टुप्

दीपिकाव्याक्या

धनुरुद्धरणटम्बरे सीताजामदग्योः शुभाशुभं द्योतयति गृहॆतीति । पस्पन्द अस्फुरत् । तदुक्तं वसन्तराजे-
‘चक्षुर्वामं मृगहशो जयकारि भृशं त्वरा ।
तदेव पुरुषस्यारात्स्फुरितं भयशंसनम् ॥ ‘इति ॥

लक्ष्मणः -

साहित्यविषयाः

छन्दः - वसन्ततिलक

दीपिकाव्याक्या

इदं द्वितयं पृथ्वी भुजंगमं चेति । तत्रितये तस्मिंस्तृतये भूभुजंगमकूर्मरूपे । दिधीर्षाम् धर्तुमिच्छां कुरुतेति ॥ २१ ॥

लक्ष्मणः -

साहित्यविषयाः

छन्दः - शार्दूलविक्रीडितम्
अलंकारः - सहोक्ति

दीपिकाव्याक्या

अथ धनुर्भङ्गं नानारसानुभवाच्चित्ररसं दर्शयितुं पञ्चमवतारयति-उत्क्षिप्तमिति । कौशिके वत्सलरसो जातः । अत्र हर्षः संचारी हर्पोत्पुलका इति ज्ञानम् । भूपेषु भयानकरसः । अत्र दैन्यं संचारि दैन्यादेव मुखनमनम् । अत्र भीपणा त्रिविधा । तत्र प्रभावेनैव रामे भीषणत्वं, जनके करुणारसो जातः । अन्न ग्लानिः संचारी साचाधेर्जाता आध्यनुभावः संशय इति ज्ञानम् । वैदेह्यां मधुररसो जातः । रामे वीररसः । अत्र स्पर्धेद्दीपनं परशुरामो गत इति ज्ञानम् । अत्र सर्वरसानामुद्दीपनविभावो राम एव

लक्ष्मणः -

साहित्यविषयाः

छन्दः - वसन्ततिलका
अलंकारः -

दीपिकाव्याक्या

तत् ऐशं धनुः रामहस्ततीर्थे देहं मुमोच त्यक्तवान् । किमर्थ, निजपुरश्चरणा पापप्रणाशार्थम् । कथं पापसंभावना । ब्रह्ममातरौ ब्रह्मा च माता च ब्रह्ममातरौ तयोर्वधस्तेन पातकिनौ यो मन्मथारिक्षत्रान्तकारिणौ तयोः करसंगमाद्यत्संसर्गपापं तद्भीत्या । अन्योऽपि पापस्तीर्थे देहं त्यक्त्वा शुद्धो भावतीतिं प्रसिद्धम् ॥ २५ ॥

लक्ष्मणः -

रामं प्रति परशुरामं सूचयन् –

रामः सानुयन् परशुरामं प्रति –

रामः सानुयन् परशुरामं प्रति –

रामः सानुयन् परशुरामं प्रति –

रामः सानुयन् परशुरामं प्रति –

अस्मिन्नेव सन्दर्भे महानाटके अयं श्लोकः रामः-परशुराम संभाषणम् सूचयति –

तदा सीता –

तदा सीता –

इति श्रीहनुमन्नाटके जानकीस्वयंवरॊ नाम प्रथमोऽङ्कः ॥