• रामावतरणम्
• विश्वामित्रागमनम्
• ताटकवधः
• यज्ञसंरक्षणम्
• अहल्याशापविमोचनम्
• जानकीस्वयंवरम्

साहित्यविषयाः

छन्दः - द्रुतविलम्बितम्

दीपिकाव्याक्या

तत्र रामं दृष्ट्वा सीता विचिकित्सति - कमठेति । इदं धनुः कमठपृष्ठवत् कठोरम् । रघुनन्दनो रामो मधुरमूर्तिः सुकुमाराङ्गः । अहहेति खेदे । अनेन रामेणेंद् धनुरधिज्यमधिकृतगुणं कथं विधीयताम् । अतस्तातस्य पितुः पणः ‘कोऽपि धनुरधिज्यं करिष्यति तस्मै सीतां दास्यामि’ इत्येवरूपा प्रतिज्ञा स्तवाय स्तुत्यै दारुणोऽयोग्यः अस्तुत्य इति । यद्वा अविसर्गपाठे हे तात, तव पणो दारुण इति मानसोक्तिः । तातपणश्चेन्ना भविष्यत्तहं राममन्त्रिप्यामीति भावः । ‘स्तवः स्तोत्रंस्तुतिर्नुति:’ इत्यमरः ॥ ९ ॥

रावणपुरोहितो जनकं प्रति –

साहित्यविषयाः

छन्दः - शार्दूलविक्रीडितम्

दीपिकाव्याक्या

रावणपुरोहितो जनकमनुवदति - दातव्येति । भो जनक, इयं सर्वोत्तमा दुहिता कस्मैचिदयाचतेऽपि वराय दातव्यैव । असौ प्रसिद्धः कुलाचारः । एतेन कौलीन्यमुक्तम्। लङ्कापतिः। अनेनैश्वर्यमुक्तम्। दोः क्रीडामशकी- कृतत्रिभुवनः । एतेन कल्पत्वमुक्तम् । भुजक्रांडानिर्जितत्रिभुवनः । यद्वा भुजक्रीडया मशकीकृतं निश्चेतनीकृतं त्रिभुवनं येन । ‘दंशाचेतनयोमेशा’ इति विश्वः । मश एव मशकः । एवं भूतो रावणः एनां स्वयमेव याचते तत्तस्मादज्ञातार्थवदीक्षसे विचारयसि । ननु वितर्के ।

प्राग्भवाः प्राच्या मरीच्यादयो मुनयस्तद्वृत्तानि रावणचारतानि कथागोष्ठीषु नोऽस्माशासते कथयन्ति । किंभूतानि । परोरजांसि शुद्धानि । यद्वा रजोभ्यो भूरेणुभ्यः पराण्यधिकानि परोरजांसि । परसूशब्दं निपातनं मन्यते भोजराजः । इत्यादिविशिष्टगुणोऽयं याचते तस्मादस्मै दातव्येति भावः ।

जनकः सीतां प्रति सखेदम् —

साहित्यविषयाः

छन्दः - अनुष्टुप्

दीपिकाव्याक्या

दशग्रीवो धनुरारोप्य त्वां लङ्कां नेष्यति । अथवा कञ्चिन्नृपस्त्वां दूरदेशं नेष्यतीति खेदः । इति श्रुत्वा सीता पुनः खिद्यमाना तदेव ‘कमठपृष्ठकठारेम्’ इति पद्यं पुनः पठति । पुनः पठिते पुरोहितः सक्रोधम् ॥ १६ ॥

रवणपुरोहितः सक्रोधम् -

साहित्यविषयाः

छन्दः - वसन्ततिलका

दीपिकाव्याक्या

हे दुर्मद दुर्वीराग्रह! धनुषि दशकन्धरस्य दोः परीक्षा भुजवलज्ञानरूपा का, न कापि । ते तव इयं धनुरधिज्यकरणरूपा परीक्षा का न कापीत्यर्थः । किंविशिष्टस्य । कैलास गिरिं धृतवृतः । अन्यत्तु सुगमम् । यद्वा किंविशिष्टस्य ते । हरेण नैपुण्येन साथै कैलासं नेतृगुणमुद्धृतवत उचैर्हदि धारयत: । ईहड्नेता नेहगिति ज्ञानवतः । ‘हरो नैपुण्यरुद्रयोः’ इति चरकः । ‘गुरौ नेतृगुणे भावे कैलासे स्त्रीहरेऽपि च ‘ इति शाश्वतः । च पुनः वल्लभया देव्या सार्धं देवी द्योतमाना वल्लभा कार्याकार्यपरीक्षा तया सहेत्यर्थः । ‘कार्याकार्यविचारेक्षा वल्लभा च जयध्वानेः’ इति विश्वः । किंविशिष्टं नेतृगुणम् हेरम्चपण्मुखवृपा याः प्रमथाः विद्यास्ताभिराकीर्णं युक्तम् । हेरम्बो गणेशस्तस्यैवाग्रपूज्यत्वं विघ्ननाशाय । विद्या पण्मुखस्यैव शत्रुसंहारविद्या । वृपो धर्मस्यैव लोकपालनमित्र एताभिर्युक्तः । एतद्विशेपणत्रयेण सद्गुणशालित्वातिकल्पत्वरञ्जितलोकत्वादयो गुणा दर्शिताः । हरेण हरवल्लभया चेति पदद्वयेन विद्याबलत्वमुक्तम् । किं तत् । हरो रुद्रस्तद्वत् । यथा रुद्रः सर्वं जानाति तथाखिलनेतृगुणाञ्जानतस्तव धनुरुद्धरणमात्रे का परीक्षेति भावः ॥ १७॥

श्रीरामः नाट्यम् -

साहित्यविषयाः

छन्दः - अनुष्टुप्

दीपिकाव्याक्या

धनुरुद्धरणटम्बरे सीताजामदग्योः शुभाशुभं द्योतयति गृहॆतीति । पस्पन्द अस्फुरत् । तदुक्तं वसन्तराजे-
‘चक्षुर्वामं मृगहशो जयकारि भृशं त्वरा ।
तदेव पुरुषस्यारात्स्फुरितं भयशंसनम् ॥ ‘इति ॥

लक्ष्मणः -

साहित्यविषयाः

छन्दः - वसन्ततिलक

दीपिकाव्याक्या

इदं द्वितयं पृथ्वी भुजंगमं चेति । तत्रितये तस्मिंस्तृतये भूभुजंगमकूर्मरूपे । दिधीर्षाम् धर्तुमिच्छां कुरुतेति ॥ २१ ॥

लक्ष्मणः -

साहित्यविषयाः

छन्दः - शार्दूलविक्रीडितम्
अलंकारः - सहोक्ति

दीपिकाव्याक्या

अथ धनुर्भङ्गं नानारसानुभवाच्चित्ररसं दर्शयितुं पञ्चमवतारयति-उत्क्षिप्तमिति । कौशिके वत्सलरसो जातः । अत्र हर्षः संचारी हर्पोत्पुलका इति ज्ञानम् । भूपेषु भयानकरसः । अत्र दैन्यं संचारि दैन्यादेव मुखनमनम् । अत्र भीपणा त्रिविधा । तत्र प्रभावेनैव रामे भीषणत्वं, जनके करुणारसो जातः । अन्न ग्लानिः संचारी साचाधेर्जाता आध्यनुभावः संशय इति ज्ञानम् । वैदेह्यां मधुररसो जातः । रामे वीररसः । अत्र स्पर्धेद्दीपनं परशुरामो गत इति ज्ञानम् । अत्र सर्वरसानामुद्दीपनविभावो राम एव

लक्ष्मणः -

साहित्यविषयाः

छन्दः - वसन्ततिलका
अलंकारः -

दीपिकाव्याक्या

तत् ऐशं धनुः रामहस्ततीर्थे देहं मुमोच त्यक्तवान् । किमर्थ, निजपुरश्चरणा पापप्रणाशार्थम् । कथं पापसंभावना । ब्रह्ममातरौ ब्रह्मा च माता च ब्रह्ममातरौ तयोर्वधस्तेन पातकिनौ यो मन्मथारिक्षत्रान्तकारिणौ तयोः करसंगमाद्यत्संसर्गपापं तद्भीत्या । अन्योऽपि पापस्तीर्थे देहं त्यक्त्वा शुद्धो भावतीतिं प्रसिद्धम् ॥ २५ ॥

लक्ष्मणः -

रामं प्रति परशुरामं सूचयन् –

रामः सानुयन् परशुरामं प्रति –

रामः सानुयन् परशुरामं प्रति –

रामः सानुयन् परशुरामं प्रति –

रामः सानुयन् परशुरामं प्रति –

अस्मिन्नेव सन्दर्भे महानाटके अयं श्लोकः रामः-परशुराम संभाषणम् सूचयति –

तदा सीता –

तदा सीता –

इति श्रीहनुमन्नाटके जानकीस्वयंवरॊ नाम प्रथमोऽङ्कः ॥